“Taliban”ın Kabili ələ keçirməsindən sonra… Dünya

“Taliban”ın Kabili ələ keçirməsindən sonra…

Cənubi Asiya Regional Əməkdaşlıq Birliyinin gələcəyi

Hindistanın tanınmış eksperti Məhəmməd Pərviz Bilgrami “Xalq Cəbhəsi”nə “Taliban”ın Əfqanıstanda hakimiyyətə gəlişindən sonra Cənubi Asiyada regional siyasi vəziyyəti proqnozlaşdırıb. O, həmçinin Hindistan və Pakistanın regional siyasətinə də toxunub. Ekspert daha çox Cənubi Asiya Regional Əməkdaşlıq Birliyinin (SAARC) taleyi ilə bağlı ehtimasllar üzərində dayanıb.
Bilgrami deyib ki, Əfqanıstanda yeni “Taliban” hökumətinin beynəlxalq səviyyədə tanınması ilə bağlı qeyri -müəyyənlik fonunda, Cənubi Asiya Regional Əməkdaşlıq Birliyinin (SAARC) taleyi ilə bağlı suallar ortaya çıxdı. Funksional olmayan Cənubi Asiya təşkilatının gələcəyi əsasən Əfqanıstanın götürdüyü istiqamətdən asılı olacaq. Ancaq Hindistan və Pakistan arasındakı və bölgədəki beynəlxalq rəqabət nəzərə alınmaqla, SAARC-nin proqnozları ümidverici görünmür.
Ekspert qeyd edib ki, SAARC 1,8 milyarda yaxın insanın təmsil olunduğu dünyanın ən nüfuzlu regional qrupudur. Bununla birlikdə, yoxsulluqdan və inkişafdan əziyyət çəkən Cənubi Asiya kütlələri, SAARC-ın məqsədləri və aktuallığı barədə çox vaxt məlumatlı deyillər. Təşkilat 1985-ci ildə Banqladeşin o vaxtkı prezidenti Ziaur Rahmanın təşəbbüsü ilə qurulub - Hindistan, Pakistan, Şri Lanka, Nepal, Butan, Maldivlər, Banqladeş və Əfqanıstandan ibarətdir. Əfqanıstan 2007-ci ildə SAARC-a səkkizinci üzv olaraq qəbul edildikdən sonra, təhsil, səhiyyə və davamlı inkişaf sahələrində qurumun müxtəlif tərəfdaşlıq layihələrində təmsil olunmuşdur.
Qrupun üzvləri regional inteqrasiya və qarşılıqlı iqtisadi inkişaf üçün ciddi potensial görürlər, lakin davamlı Hindistan-Pakistan gərginliyi SAARC-ı əngəlləyir. SAARC-in 18-ci və sonuncu zirvəsi 2014-cü ildə Nepalın paytaxtı Katmanduda keçirildi. İslamabadda keçirilməli olan növbəti zirvə 2016-cı ildə Hindistanın idarə etdiyi Kəşmirin Pəncab əyalətindəki Pathankot və Uridə edilən terror hücumlarından sonra təxirə salındı. Dehli İslamabaddakı hücumları günahlandırdı:
“Pakistan son yeddi il ərzində SAARC zirvəsinə ev sahibliyi etmək cəhdlərində müvəffəqiyyətli olmadı, çünki Banqladeş, Butan və ABŞ-ın Əfqanıstanın əvvəlki hökuməti Hindistanın zirvədən çəkinmək qərarını izlədi. SAARC-in ən böyük üzvlərindən ikisi arasında daimi hərbi qarşıdurma təhlükəsi ilə regional assosasiyanın gələcəyini düşünməyə dəyər. Kabildəki dost bir hökumət, İslamabadın regional işlərdə daha çox önəm verməsi, o cümlədən indi SAARC-in başına gələnləri daha çox söyləməsi Pakistanın xeyrinə dəyişdi.
SAARC Nizamnaməsi, üzv ölkələri dəvət etmənin məsuliyyətinin hazırda Pakistana məxsus olan ev sahibinin üzərinə düşdüyünü nəzərdə tutur. İslamabadın Hindistanın regional rolunu azaltmaq üçün Çini SAARC-ın işlərinə cəlb etməyə çalışması mümkündür. Bu cəhdlər uğur qazanarsa, Çin Cənubi Asiyada Hindistana daha böyük rəqib olaraq ortaya çıxacaq”.
Əfqanıstan, 2007-ci ildə Həmid Kərzainin prezident olduğu dövrdə SAARC-a səkkizinci üzv olaraq qəbul edildi. Əfqanıstanın üzvlüyü üçün lobbiçilik edən Hindistan indi geriyə baxanda ağıllı bir addım atıb, atmadığını düşünməlidir. Hindistan o vaxt Əfqanıstanın SAARC-ə qəbulunun Cənubi Asiyanın regional kimliyini tamamlayacağını iddia etdi, baxmayaraq ki, Əfqanıstanın Cənubi Asiya ilə müqayisədə Orta Asiya ilə daha çox ortaqlığı var.
Bilgrami deyib ki, 36 il əvvəl yarandığı gündən etibarən SAARC çoxşaxəli qurumlar, əlaqələr və mexanizmlər şəbəkəsi inkişaf etdirdi. Əfqanıstanın SAARC-dəki nümayəndəliyi ilə bağlı sual qaçılmaz olaraq gec-tez ortaya çıxacaq və Hindistanda “Taliban” tərəfindən idarə olunan Kabilə regional qurumda yer verilməsi ilə bağlı narahatlıqlar var. Hindistanın əsas problemi, hər zaman olduğu kimi, çox güman ki, “Taliban” rəhbərliyini növbəti SAARC zirvəsinə dəvət edəcək Pakistandan gələcək. Bu mövzuda böyük bir fikir ayrılığı hətta SAARC-ın dağılmasına səbəb ola bilər.
Bu qarışıqlıq, Əfqanıstanı kimin təmsil etməli olduğuna dair fikir ayrılığı səbəbindən BMT Baş Assambleyasının 76 -cı sessiyası çərçivəsində SAARC xarici işlər nazirlərinin toplantısının ləğv edilməsindən görünür. Pakistan əvvəlki Əşrəf Qani rejiminin Əfqanıstanın BMT daimi nümayəndəsinin iştirakına qarşı idi və bildirilirdi ki, Əfqanıstan ya “Taliban” nümayəndələri ilə təmsil olunsun, ya da ölkənin kürsüsü boş saxlanılsın. Hindistan digər üzv ölkələrlə birlikdə Pakistanın hərəkətinə qarşı çıxdı:
“Hindistanla Pakistanın “Taliban”la üz-üzə gəlməsindən başqa, digər Cənubi Asiya ölkələri Əfqanıstanın yeni reallıqlarından təsirlənməyəcək. Hazırda Banqladeş, Şri Lanka, Nepal, Butan və Maldiv adaları hamısı "gözlə, gözlə" münasibətini qəbul ediblər.
Onların qərarları əsasən regional və regiondankənar faktorlara əsaslanacaq. “Bir kəmər və bir yol təşəbbüsü” (BRI) vasitəsi ilə bu Cənubi Asiya ölkələrində Çin girişləri, ABŞ-ın daha böyük Hind-Sakit okean strategiyasında kiçik Cənubi Asiya dövlətlərinin artan əhəmiyyəti və Hindistanın bölgədəki mövqeyi, “Taliban”ı tanımaq siyasətini təyin edən faktorlar olacaq. Müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi Banqladeş və Maldiv adalarında mühafizəkar əhali seqmentlərini əhatə edən daxili siyasi təzyiqlər də Əfqanıstanla bağlı qərarlarına təsir edə bilər.
SAARC fəaliyyətini dayandırarsa, heç kim göz yaşı tökməyəcək, çünki demək olar ki, heç kimin uzun müddətdir ki, funksional olmayan qrupdan böyük gözləntiləri yoxdur. Hindistan, Dohadakı son rəsmi danışıqlarla “Taliban”la ünsiyyət kanalları açsa da, Əfqanıstanın yeni hökmdarları ilə əlaqə qurmaq üçün bir yol xəritəsinin olmadığı görünür. Hindistan mediasında “Taliban”ın şeytana çevrilməsi, “Taliban”la yaranan ünsiyyətin tezliklə Əfqanıstanla iş əlaqəsinə çevrilməyəcəyini göstərir”.
Keçən ilin mart ayında Hindistan Baş naziri Narendra Modi, Covid-19 böhranını ələ keçirdi və bölgə liderlərinin video konfransını təşkil etmək üçün SAARC-in möhüründən istifadə etdi. Bu cür kiçik nişanlardan başqa, SAARC faktiki olaraq artıq iş gördü. Hindistanın diqqət mərkəzində Banqladeş, Butan, Hindistan, Nepal, Şri Lanka, Myanma və Tayland olan Çox Sektorlu Texniki və İqtisadi Əməkdaşlıq Bengal Körfəzi Təşəbbüsü (BIMSTEC) dur. Tərkibi nəzərə alınmaqla, BIMSTEC son bir neçə ildə Cənub və Cənub -Şərqi Asiya bölgəsində regional əməkdaşlıq üçün SAARC platformasına alternativ olaraq ortaya çıxdı.
Ekspertin sözlərinə görə, digər tərəfdən, Çinin Cənubi Asiyaya marağı yaxşı bilinir. Çin, Əfqanıstan, Banqladeş, Nepal, Pakistan və Şri Lankanı özündə birləşdirən Çin-Cənubi Asiya Təcili Təchizat Ehtiyatları və Yoxsulluğun Azaldılması və Kooperativ İnkişaf Mərkəzini işə salmaqla SAARC-a öz alternativini qurdu. Beş ölkə də BRI-nin bütün iştirakçılarıdır. Çin Xarici İşlər naziri Van Yi bu il aprelin 27-də Əfqanıstan, Banqladeş, Nepal, Pakistan və Şri Lanka xarici işlər nazirlərinin Covid-19 peyvəndi və Cənubi Asiya əyalətlərində yoxsulluğun azaldılması mövzusunda əməkdaşlıq etmək üçün virtual görüşə ev sahibliyi etdi. Əfqanıstanın yeni hökmdarları artıq BRI-nin qabaqcıl layihəsi olan Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizinin (CPEC) Əfqanıstana uzadılmasını istəmişlər:
“Hindistan və Pakistan arasındakı inamsızlıq və davam edən qarşıdurma səbəbiylə Hindistan, 2014 -cü ildə Pakistanın regional nəqliyyat müqaviləsini bağladıqdan sonra digər ölkələrlə təşəbbüslər göstərdi və Cənubi Asiya Motorlu Vasitə Sazişini (MVA) başlatdı. Sənədi Banqladeş, Butan, Hindistan və Nepal (BBIN) imzaladılar. 2017 -ci ildə Hindistan Banqladeş, Butan, Maldiv adaları, Nepal və Şri Lankanın birgə istifadəsi üçün Cənubi Asiya rabitə peykini buraxdı. Pakistan bu təşəbbüsə qoşulmadı”.
SAARC-in gələcəyi Hindistan və Pakistan arasındakı əlaqələrdən və Əfqanıstan üzərində siyasətin necə inkişaf edəcəyindən asılıdır. Pakistan, Orta Asiya ilə inteqrasiya səylərini artırdı. Türkmənistan-Əfqanıstan-Pakistan-Hindistan (TAPI) qaz boru kəməri layihəsi Pakistanın Əfqanıstan üzərindən Türkmənistandan ucuz qaz alması üçün də çox vacibdir. Enerji çatışmazlığı olan Pakistan bu boru kəmərinin Hindistanın iştirakı olmadan belə tamamlanmasını istərdi. Əfqanıstanda dost rejimi olan Pakistan, indi Orta Asiyada Cənubi Asiyaya alternativlər və geniş regional bazarı tapmağa çalışacaq. Pakistan ya Hindistanın üstün mövqeyini azaltmaq üçün Çini SAARC-a daxil etməyə çalışacaq, ya da Çinin köməyi ilə SAARC-a alternativ yaratmağa çalışacaq:
“Hindistan artıq SAARC olmadan yaşamaq üçün regional tənzimləmələr hazırladı. Hindistan-Pakistan gərginliyi davam edərsə, hər iki ölkə diqqətini başqa yerə yönəldəcək və SAARC-in ya yuxuda qalmasına, ya da ölməsinə icazə verəcək. Üzvlərin liderləri arasında idarəolunmaz inamsızlıq və dürüstlük çatışmazlığı nəzərə alınmaqla, hətta inzibati funksiyası olmayan bir təşkilatın strateji regional məqsədlər üçün çalışacağını gözləmək olmaz. İstiqamətin olmaması və inamsızlığın çox olması, SAARC üçün demək olar ki, erkən və acınacaqlı bir ölümü təmin edir”.
Cavid