İki ölkə arasında əlaqələrin sürətlə inkişafı regionlarda əvvəllər mövcud olan sərhədlərin necə aradan qalxdığını göstərir

Azərbaycan və İraq bir-birindən cəmi 400 mil məsafədə yerləşsə də, son dövrlərə qədər onlar sanki dünyanın iki ayrı ucunda idilər. Azərbaycan SSRİ-yə daxil olduğu dövrdə, İraq diqqətini əsasən ərəb dünyasına yönəltmişdi və sovet, həm də Azərbaycan rəhbərləri ölkənin ticarət əlaqələrini Moskvaya yönləndirmişdilər. 1991-ci ildə Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra bu vəziyyət dəyişməyə başladı, amma bu dəyişikliklər tədricən baş verdi. Azərbaycan Türkiyə, İran və İsraillə əlaqələrini genişləndirsə də, ərəb dünyası ilə münasibətlər hələ də ikinci dərəcəli əhəmiyyət daşıyırdı.
İraq Azərbaycanın müstəqilliyini 1992-ci il yanvarın 2-də tanıdı və tezliklə diplomatik münasibətlər quruldu. Lakin bu münasibətlər, mahiyyət etibarilə, çox dərin deyildi. İraq Bakıda səfirlik açsa da, Azərbaycanın Bağdadda səfirlik açması demək olar ki, dörddə bir əsr çəkdi. Bununla belə, xarici işlər nazirləri səviyyəsində qarşılıqlı səfərlər baş tutdu: 2011-ci ildə İraqın xarici işlər naziri Hoşyar Zibari Bakıya səfər etdi, 2014-cü ildə isə Azərbaycanın xarici işlər naziri Elmar Məmmədyarov cavab səfəri etdi.
İlk dövrlərdə münasibətlər bir-birinin suverenliyinə diplomatik dəstəklə xarakterizə olunurdu: İraq Dağlıq Qarabağ məsələsində Azərbaycanın mövqeyini dəstəkləyirdi, Azərbaycan isə İraqdakı kürd separatizminə qarşı çıxırdı. Bu mövqelər, əsasən, BMT və digər beynəlxalq təşkilatlarda səsvermələr zamanı dəstək qazanmaq məqsədi daşıyırdı. 2024-cü ildə Azərbaycan Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi ilə İraqın Xalq Səfərbərlik Qüvvələri arasında kibertəhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq, terrorun maliyyələşdirilməsinin qarşısının alınması və İraq-Suriya sərhədindəki militantların izlənilməsi məqsədilə ortaq kəşfiyyat qrupu yaradıldı.
Sanksiyalar, idarəetmədəki nöqsanlar və müharibələrin onilliklər boyunca davam etməsi, əhali və iqtisadiyyatın sürətli artımı fonunda İraqı elektrik enerjisi istehsalında çətinliklərlə üz-üzə qoyub.
Lakin bu ilin əvvəlindən etibarən Azərbaycan-İraq əlaqələri daha çoxşaxəli xarakter almağa başlayıb. İlin əvvəlində İraqın Xarici Xidmətlər İnstitutu ilə Azərbaycanın ADA Universiteti arasında diplomatik təlim sahəsində əməkdaşlığa dair Anlaşma Memorandumu imzalandı. Bu ay isə Azərbaycan Ərbildə konsulluq açacağını elan etdi. Bu addım yalnız Kürdüstan Regional İdarəsinin formal tanınması deyil, eyni zamanda Azərbaycanın biznes imkanlarını genişləndirmək məqsədi daşıyır. Yeni konsulluq, SOCAR ilə İraqın Kürdüstan muxtariyyətindəki müxtəlif neft şirkətləri arasında əməkdaşlığı idarə etməyə kömək edəcək. Həmçinin SOCAR Baici və Kərkükdə müharibə və talan nəticəsində zədələnmiş neftayırma zavodlarının bərpası üçün tenderlərdə iştirak etməyə ümid edir. Bağdad Baici üzərində nəzarətə sahib olsa da, Kərkükdə siyasət və qərarverməyə Kürdüstan Regional Hökuməti təsir göstərir.
ABŞ-ın siyasəti də İraq və Azərbaycan arasında əməkdaşlığı təşviq edir. İllərlə davam edən sanksiyalar, idarəetmə problemləri və müharibə, sürətlə artan əhali və iqtisadiyyatla birgə İraqın elektrik enerjisi tələbatını qarşılamasını çətinləşdirib. İraq bu səbəbdən İran qazından asılı vəziyyətə düşmüşdü. Vaşinqton isə bu asılılığı aradan qaldırmağa çalışsa da, İraq yetərincə qaz istehsal etmədiyini və alternativinin olmadığını əsas gətirmişdi. ABŞ əvvəlki administrasiyaları bu arqumenti qəbul edərək İraqın qazı İrandan almasına, lakin ödənişin bir əmanət hesabına yatırılmasına razılıq vermişdi. İran bu hesabdan yalnız zəvvar xərcləri və digər ödənişlər üçün istifadə edə bilirdi. Eyni zamanda İraq ABŞ şirkətləri ilə birgə qazın səmərəli istifadəsi üçün texnologiyalar üzərində işləyirdi.
Lakin Prezident Donald Tramp bu mexanizmi ləğv etdi. O, İraqın bu qədər ildən sonra hələ də İran qazına ehtiyac duymasını və qazın səmərəli istifadəsinə dair səylərinin səmimiliyini sorğuladı. Nəticədə İraqın İran qazını alarkən ABŞ sanksiyalarından azad olmasına imkan verən güzəştlər ləğv edildi. Bu isə Bağdadı yeni təbii qaz tədarükçüləri axtarmağa məcbur etdi. İraq əvvəlcə Qətər və Əlcəzairdən mayeləşdirilmiş təbii qaz idxalını nəzərdən keçirdi, lakin Azərbaycanın qazını Türkiyə üzərindən kəmərlə idxal etmək coğrafi və maliyyə baxımından daha əlverişli sayıldı. Bu marşrut eyni zamanda Trans-Anadolu və Trans-Adriatik boru kəmərləri ilə Avropaya qaz ixracını nəzərdə tutan Cənub Qaz Dəhlizinin genişlənməsinə dəstək verəcək. Türkiyə isə Bakı-Tbilisi-Ərzurum boru kəməri ilə qazın əks istiqamətdə ötürülməsini təmin edə bilər. 2030-cu ilədək Azərbaycanın qaz ixracı İraqın elektrik enerjisi tələbatının 15 faizini qarşılayacaq.
Hazırda əsas məqsəd İraqın subsidiyalaşdırılmış enerji qiymətləri ilə Azərbaycanın ixrac qiymətlərini uzlaşdırmaq və Türkiyənin BOTAŞ kəmər şəbəkəsi üzərindən tranzit razılaşmalarını dəqiqləşdirməkdir. 2025-ci ilin mayında keçirilən Bağdad Enerji Dialoqu İraqın bu layihələrə nə qədər ciddi yanaşdığını göstərdi. Dialoq çərçivəsində müqavilə şərtləri, tranzit məsələləri və qiymət mexanizmləri üzrə işçi qruplar yaradılıb. Azərbaycan uzunmüddətli müqavilələri üstün tutur, lakin hökumətlərin tez-tez dəyişdiyi İraq üç-beş illik razılaşmalara daha çox üstünlük verir. Əgər iki ölkə razılığa gələ bilsə, 2027-ci ilə qədər İraq Azərbaycandan illik 5-7 milyard kubmetr qaz idxal edə bilər. Lakin elektrik enerjisi mübadiləsi, xüsusilə İraq Kürdüstanındakı zəif ötürücü infrastruktur səbəbindən hələ də geridə qala bilər.
Yeni açılan konsulluq həm də İranla qaz mübadiləsinə dair danışıqlar apara bilər: Azərbaycan artıq İran, Rusiya və Türkmənistanla qaz mübadiləsi apararaq Avropa ilə müqavilə öhdəliklərini yerinə yetirir. Bundan əlavə, ticarət əlaqələri də genişlənəcək — İraq xurması və dərmanları ilə Azərbaycan texniki avadanlıqları arasında qarşılıqlı ticarət canlanacaq. Azərbaycanın İxracın və İnvestisiyaların Təşviqi Agentliyi (AZPROMO) 2028-ci ilə qədər İraqda günəş enerjisi layihələrinə 320 milyon dollar sərmayə yatıracağını elan edib. Digər tərəfdən, İraq da Qafqaz bölgəsinə əvvəllər göstərdiyi biganə münasibəti dəyişərək sülh təşəbbüslərinə diplomatik dəstək verməyə başlayıb. İraqda həm türkmən, həm də erməni azlıqları yaşadığı üçün, ölkə bu ilin sonlarında Nəcəfdə Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh danışıqlarına ev sahibliyi etməyi təklif edib.
Azərbaycan və İraq heç vaxt bir-birinin əsas ticarət tərəfdaşı olmayacaq, lakin münasibətlərin bu cür sürətli inkişafı göstərir ki, Səddam Hüseynin devrilməsindən 20, SSRİ-nin dağılmasından isə 30 il sonra regionlar arasında illərlə mövcud olmuş sərhədlər artıq dağılır. İraq Yaxın Şərqdən kənarda yeni tərəfdaşlar axtarır, Azərbaycan isə Türkiyə və post-sovet ölkələrindən kənarda yeni bazar və imkanlardan faydalanır. Lakin bu münasibətlərin İraqda hökumət dəyişikliklərinə davam gətirə biləcəyi hələ ki, sual altındadır. Bununla belə, Bağdadı alternativlər axtarmağa sövq edən qüvvələr, eyni zamanda, Bakının da xeyrinə işləyir.

Umud Shokri