F.KÖÇƏRLİ: "Türk millətinin əsrlərcə yaradıb vücuda gətirdiyi nağıl və hekayələri və xoşlarına gəldiyi məsəlləri özlərinə məxsus edib "erməni nəql və məsəlləri" adı ilə başqalarına elan edirlər. Amma biz onların qədrini bilmirik və itib-batmağına əsla etina etmirik, bu işdə qəflətdə qafil olduğumuz kimi bu məsələlər dəxi böyük səhv və qəflətimiz zahir olur"

1-ci yazı

F.Köçərliyə qədər XX əsrdə uşaq ədəbiyyatı haqqında bir sıra elmi-nəzəri fikir və mülahizələr yaransa da, bu sahədə sistemli tədqiqat onun adı ilə bağlıdır. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı XX əsrə qədər müstəqil bir yaradıcılıq sahəsi kimi deyil, əsasən şifahi xalq yaradıcılığı və yazılı ədəbiyyatla əlaqəli şəkildə inkişaf edib. Uzun əsrlərdən bəri ağızdan-ağıza, dildən-dilə keçərək büllurlaşmış xalq ədəbiyyatı nümunələri bu qabaqcıl maarifpərvər ziyalını düşündürən əsas məsələlərdən biri olub. Xalq ədəbiyyatını xalqın sərmayəsi adlandıran F.Köçərli uşaqlar üçün yazılmış "Balalara hədiyyə" kitabının müqəddiməsində şifahi söz sənəti nümunələrinin toplanması əhəmiyyətindən bəhs edərək yazırdı: "Keçmişdə şan və şöhrət sahibi olan türk milləti öz məişətinə, ayin və adətinə aid yaratdığı qısım-qısım nağıl və hekayələr, gözəl mənzumə və bayatılar, hikmətamiz məsəllər (atalar sözü), nazik mənalı müəmma və tapmacalar, balalar qəlbi açan düzgülər və yanıltmaclar, heyvanat qismində məxsus "sayaçı sözlər" mürur əyyam ilə xatirələrdən çıxıbdır və bu halda unudulmaqdadır". F.Köçərli qeyd edirdi ki, tarixi keçmişini, dilini, vətənini sevən inkişaf etmiş millətlər öz şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrini "...kamali-şövq və diqqətlə cəm edib ziqiymət sərmayə kimi saxlayır və balalarının ilk təlim və tərbiyəsini onları öyrətməklə başlayır". Deməli, folklorun təlim-tərbiyə üçün əhəmiyyətini ilk plana çəkən F.Köçərli bütün qabaqcıl ziyalılarımızın diqqətini bu işə cəlb etmək istəyirdi.
F.Köçərli ağız ədəbiyyatının toplanması istiqamətində qonşuların bizdən daha irəli getdi-yini göstərir və Azərbaycanda toplama işinin ləng aparılmasının başqa fəsadlarla nəticələndiyini də açıb göstərirdi: "Bu barədə qonşularımız daha irəli gediblər. Türk millətinin əsrlərcə yaradıb vücuda gətirdiyi nağıl və hekayələri və xoşlarına gəldiyi məsəlləri özlərinə məxsus edib "erməni nəql və məsəlləri" adı ilə başqalarına elan edirlər. Amma biz onların qədrini bilmirik və itib-batmağına əsla etina etmirik, bu işdə qəflətdə qafil olduğumuz kimi bu məsələlər dəxi böyük səhv və qəflətimiz zahir olur".
Göründüyü kimi, F.Köçərlini daha çox narahat edən Azərbaycan xalqının yaratdığı şifahi ədəbiyyat nümunələrinin ermənilər tərəfindən mənimsənilməsi və o örnəkləri öz adlarına çıxması idi. "Qəflətdə qafil" olanda xalqın milli mənəvi, hətta maddi sərvətlərinə yiyə və sahib çıxmayanda onu erməniləşdirmək və ya yadlaşdırmaq, xalqın keçmişini, yaşam tərzini milli duyğu və düşüncələrini, milli psixologiyasını əlindən almaq, özününküləşdirmək də asan olur. O, yaxşı bilirdi ki, hər bir millətin milli mənəvi dəyərlərdən böyük sərvəti yoxdur. Deməli, həmin dövrdə "erməni nəql və məsəlləri" adı altında ermənilər tərəfindən Azərbay-can mənəvi sərvətinin və milli dəyərlərin mənimsənilib açıq-aşkar talan edilməsi qabaqcıl ziyalımızı bərk narahat edib.
1912-ci ildəki ilk nəşrindən yüz ildən artıq bir müddət keçməsinə baxmayaraq, bu gün də aktuallığını itirməyən "Balalara hədiyyə" kitabının tərtibi və nəşrinin əsas məqsədlərindən biri folklor nümunələrinin toplanılması, gələcək nəsillərə ötürülməsi idi.
Görkəmli pedaqoq "Balalara hədiyyə" kitabına uşaqların yaş xüsusiyyətlərinə uyğun, mövzu və forma etibarilə sadə, səmimi, tərbiyəvi əhəmiyyəti olan nümunələr daxil edib. Ona görə də həmin məcmuəni oxuyan "balalar şadlanacaq, bu səbəbə ki, onda dərc olunan əs-ərlərin cümləsi onların dünyasındadır, təbiətlərinin iqtizasına müvafiqdir".
Göründüyü kimi, alim, pedaqoq, folklorçu, ədəbiyyatşünas F.Köçərli həmin kitabın tərtibatı işində nə qədər zəhmət çəkib.
F.Köçərli kitabın əvvəlinə yazdığı müqəddimədə həmin kitabın böyüklər üçün də mühüm əhəmiyyət daşıdığını belə göstərirdi: "Böyük adamların yürəklərinin açılmasına səbəb olacaqdır ki, onlar mütəaliyə əsasında öz uşaqlıq vaxtlarını bilaixtiyar xatirələrinə gətirəcəklər. Bu isə − qəlbi şad etmək üzlüyündə xidmətdir". Görkəmli alim haqlı olaraq belə bir qənaətə gəlir ki, oxucular bu kitabı oxuduqda onların ürəkləri şadlanacaq və onlar uşaqlıq dövrünün xatirələrini bir daha yaşayacaqlar.
Fikrimizcə, görkəmli pedaqoq "Balalara hədiyyə" kitabını tərtib edərkən mətnlərin məz-munu ilə uşaqların psixologiyasının, maraq dünyasının bir-birini tamamlamasına xüsusi diqqət yetirib. Müəllif tərtib etdiyi kitaba uşaqların yaş xüsusiyyətlərinə uyğun materiallar seçdiyindən, onların qavrama qabiliyyətlərini nəzərə almış, nümunələrin dilinin sadəliyinə xüsusi fikir verib. F.Köçərli bir müəllim kimi bədii cəhətdən mükəmməl, dərin məzmunlu, dil-üslub cəhətdən sadə olan əsərlərin uşaqların təlim-tərbiyəsində oynadığı böyük rolunu 1912-ci ildə toplayıb çap etdirdiyi "Balalara hədiyyə" adlı kitabında nəzəri cəhətdən əsaslandırıb. Görkəmli tənqidçi Seyid Hüseyn "İqbal" qəzetinin 1913-cü il 23 may tarixli 366-cı nömrəsində "Balalara hədiyyə, yaxud "Qafqazda birinci kitab" adlı məqaləsində əsəri yüksək qiymətləndirir. Bu əsərin nəşrini alqışlayan və onu müsbət bir hadisə kimi qiymətləndirən S.Hüseyn yazırdı: "Balalara hədiyyə" kitabı cocuqların ruhuna azuqə verdiyi kimi, böyüklərimizin də cocuqluğunu və ondakı yaşayışını xatirinə gətirərək onlarda keçmişinə və millətinə qarşı bir istək və məhəbbət duyğusu ayıldır".
1912-ci ilin may ayında İsabəy Aşurbəylinin "Kaspi" mətbəəsində çap olunmuş 102 səhi-fəlik "Balalara hədiyyə" kitabı iki hissədən ibarət olub, 75 kiçik həcmli didaktiki əsərləri öz-ündə cəmləşdirib. Müəllif yaş səviyyəsinə müvafiq olaraq birinci hissəyə 49, ikinci hissəyə 26 didaktik mənzum parça, nağıl, hekayə, tapmaca, atmaca, sayaçı sözlər və başqa təlim-tərbiyə üçün zəruri olan mətnlər salıb. F.Köçərlinin ölümündən sonra bu kitab 1967-ci ildə ədəbiyyatşünas Bəkir Nəbiyevin tərtibi və redaktorluğu ilə yenidən çap edilib. Görkəmli pedaqoqu kiçikyaşlı uşaqların gələcəyi daha çox düçündürdüyündən A.Şaiqə ünvanladığı məktubda yazırdı: "Xırdaca uşaqlar üçün yazılan nağıl və hekayələr nə qədər asan və sadə olsa, nə qədər açıq dildə yazılsa və uşaqların fəhminə yaxın olsa, bir o qədər mənzur-da olan məktəblər artıq dərəcədə hasilə gəlib yaxşı meyvələr gətirər".
F.Köçərli "Balalara hədiyyə" kitabında, nağıllar, mahnılar, bayatılar, sayaçı sözləri ilə ya-naşı, uşaqların hafizəsini gücləndirmək, fikrini aydın ifadə etməsini, düzgün tələffüz vərdişlərinə yiyələnməsini və s. aşılamaq məqsədi ilə paremioloji vahidlərə - məsəllərə, tapmacalara, yanıltmaclara və müxtəlif uşaq oyunlarına da geniş yer ayırıb. "Balalara hədiyyə" kitabında kiçik həcmli nağıllar xüsusi zövqlə seçilmiş və qruplaşdırılmışdır. F.Köçərlinin seçdiyi və qruplaşdırdığı "Göyçək Fatmanın nağılı", "Xoruz və padşah", "Ərincək it", "Qurd" və s. kimi nağıl və alleqorik hekayələr öz məzmun və ideyasına, sağlam məfkurəsinə görə dövr üç-ün çox səciyyəvi idi. Məsələn, uşaqları əməyə alışdırmaq, hər işi vaxtında görmək vərdişi yaratmaq üçün o, "Ərincək it" adlı kiçik alleqorik hekayəyə müraciət edir:

"Qış olanda it deyir:
Yaz olaydı, özümə bir çul toxuyaydım.
Elə ki yaz gəlir, it tənbəlləşib deyir:
Eh kim əyirib, kim toxuyacaq?"

"Şəngülüm, Şüngülüm və Məngülüm" nağılı ilə ana məhəbbətinin ülviliyi verilir. Ayıq ol-mağın, böyüklərin nəsihətinə qulaq asmağın vacibliyi bu əsərin əsas ideyasını təşkil edir. Nağılın sonunda hiylə işlədən qurdun keçi tərəfindən məğlubiyyəti, ədalətsiz hökm çıxaran zülmkarların aqibətinin ölümlə nəticələnməsi uşaqlara təbii və inandırıcı görünür.
F.Köçərli uşaqların yaş səviyyəsinə müvafiq gələn hadisələri qələmə alıb və xeyrin şər üzərində qələbəsini həyati faktlarla əyani şəkildə nümayiş etdirib. "Göyçək Fatmanın nağılı"nda ögey ana öz çirkin qızının səadətini yetim Fatmanın bədbəxtliyi üzərində qurmaq istəyir. Məhz buna görə Fatmaya kömək edən qara inəyi hiylə ilə kəsdirir. "Göyçək Fatmanın nağılı"nın bu variantında xeyirxah köməkçi, hami funksiyasını sehrkar qarı – div anası yerinə yetirir. Sehrkar qarı yetim Fatmanı sınağa çəkir. Göyçək Fatma div qarısının sınağından uğurla çıxır. Onun ağıl və qabiliyyətini görən qarı ona doğru yol göstərir: "Gedərsən, qabağına bir ağ su, bir qara su və sonra bir qırmızı su çıxacaq. Ağ suda çimərsən, qara su ilə saçını yuyar-san, qırmızı sudan yanaqlarına sürtərsən. Bir də qarı öz tükündən verdi və dedi ki, mən sənə lazım olsam, yandırarsan, yanında hazır olaram".
Analığın qızı keçəl Fatma isə sehrkar qarının sınağından uğursuz çıxır. Odur ki, qarı ona hər şeyi əksinə məsləhət bilir, nəticədə keçəl Fatma daha da eybəcər bir kökə düşür. Sehrkar qarı göyçək Fatmanın çətin dəqiqələrində onun köməyinə çatır və ögey ananın çirkin əməllərinə mane olur. Nəticədə, Fatma xoşbəxt olur, padşah oğluna ərə gedir.
Görkəmli pedaqoqun bu tip nağılları "Balalara hədiyyə" kitabına salmaqda məqsədi uşaqların dünyagörüşlərini kamilləşdirmək, haqqın, ədalətin həmişə şər, qara qüvvələr üzərində qələbəsinin zəruriliyini anlatmaq və başa salmaq olub.
F.Köçərli "Balalara hədiyyə" kitabında bayatılara, laylalara, sayaçı sözlərinə də geniş yer verib. Məsələn, bəndləri bayatı formasında yazılmış "Dağlar" şeirində vətənə məhəbbət hissi təbliğ olunur. Müəllif insan ayaqları dəyən dağları "toylu-bayramlı", insanlar köçəndən sonra isə "doqquz ay yaslı" adlandırır:

Mən aşıq yastı dağlar,
Qar gəldi, basdı dağlar.
Üç ay toylu-bayramlı,
Doqquz ay yaslı dağlar...

Kitabda verilmiş layla nümunələrinə gəlincə, onlarda anaların istək və arzuları, xəyal və düşüncələri öz əksini tapır:

Layla dedim adına,
Haqq yetişsin dadına,
Hər layla eşidəndə,
Balam düşər yadıma.
Balam layla, a layla!
Gülüm layla, a layla!

Məhəmməd Məmmədov
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru