İstər Azərbaycanda, istərsə də Türkiyədə ən çox sevilən, öyrənilən və araşdırılan böyük sənətkarlardan biri İmadəddin Nəsimidir. Nəsimini araşdıran elm adamları arasında zaman-zaman kəskin fikir ayrılıqları da olub. "Məndə sığar iki cahan, mən bu cahanə sığmazam" misrası üzərindəki dartışmaları hər birimiz yaxşı xatırlayırıq. Nəsiminin şeirlərini açıqlayanlar onlara iki aspektdən yanaşırlar:
1. Bir qrup tədqiqatçılar şeirlərin üst qatında olub, hətta gözlə görünən mənaları daha çox Quran ayələri əsasında açmağa çalışırlar;
2. İkinci qrup tədqiqatçılar şeirlərin alt qatında yatan, ilk baxışda görmək və duymaq çətin olan mənaları üzə çıxarmağa üstünlük verirlər.
Nəsimi yaradıcılığı bir dəryadır və incilər də həmişə dəryanın dibində olur. Ona görə bu dəryanın dibinə baş vurmadan Nəsiminin şeirlərini düzgün açmaq çətindir. Nəsiminin "Dəryayi-mühit cuşa gəldi" misrası ilə başlayan 47 beytlik bir məsnəvisi var. Bu məsnəvi şairin əsərlərinin əksər nəşrlərinə daxil edilib, həm Azərbaycanda, həm Türkiyədə geniş açıqlamaları verilib. Onların arasında Kamal Ədib Kürkçüoğlunun açıqlamaları böyük maraq doğurur. Məsnəvinin ilk misraları belədir:

Dəryayi-mühit cuşə gəldi,
Kövn ilə məkan xüruşə gəldi.

Kamal Ədib Kürkçüoğlu bu beyti aşağıdakı kimi açıqlayıb: "Hər yanı kuşatan dəniz coşduqca coşdu; varlıq da, varlıq durağı da çağıldadıqca çağıldadı. Dəryayi-mühit-hər yanı kuşatan dəniz; "Allahın təcəlligahı, ilahi həqiqətlərin, mərifət sirlərini idrak məhəlli olan könül"dür. "Coşduqca coşdu" deyə açıqladığımız "Cuşa gəldi" və "daşdıqca daşdı" ilə qarşıladığımız "xüruşə gəldi" sözlərindən murad: "iradəni və ixtiyarı itirmək, əldə olmadan söyləmək; kəndini tutamamaq" deməkdir".
Bu açıqlamanı beytin mətni ilə tutuşdurub, onun üzərində bir az dərindən düşündükcə ortaya çoxlu suallar çıxır: Dəryayi-mühit nədir? Nəsimi doğrudanmı bu ifadə ilə könülə işarə etmişdir? Əgər "xüruşə gəldi" ifadəsi "insanın iradə və ixtiyarını itirib, özündən asılı olmadan danışması, söyləməsi" anlamındadırsa, onda yerlə (məkan) göyün (kövn) bununla nə bağlılığı var? Görəsən Nəsimi insanın öz iradə və ixtiyarını itirib, özündən asılı olmadan danışmasını, söyləməsini "göylə yerin xüruşə gəlməsi" kimi ifadə edərdimi? Onu başqa cür deyə bilməzdimi? Yuxarıdakı açıqlamanın hər bir cümləsinin sonunda bu cür suallar durur və onlar öz cavabını gözləyir.
Nəsiminin bu məsnəvisinin bütün beytləri dünyanın və insanın yaranması haqqında şumer-türk mifləri ilə yaxından səsləşir. Dünyanın və insanın yaranması haqqında bir çox şumer mətnləri gəlib bizə çatıb. Onlara daha çox müxtəlif mətnlərin başlanğıcında rast gəlinir. Həmin mətnlərdə deyilir ki, başlanğıcda kainat yalnız sudan ibarət idi. Bu da dünya okeanı adlanırdı. Bu okeanın Nammu adında bir qadın Tanrısı varıydı. Ondan Göy Tanrısı An və Yer Tanrısı Ki doğulmuşdu. Başlanğıcda göylə yer (An və Ki) bir-birinə bitişik idi və bu okeanın içindəydi. Sonra An və Kinin Enlil adında oğlu doğuldu. Dünya okeanı çalxalandı, Tanrı Enlil göylə yeri bir-birindən ayırdı.
Türk "Yaradılış" dastanının ilk cümlələri belədir: "Daha heç bir şey yoxkən Tanrı Qara xanla su vardı. Qara xandan başqa görən, sudan başqa görünən yoxdu". Bu iki mətnlə məsnəvinin birinci beyti arasındakı oxşarlıq, bağlılıq göz qabağındadır. Məsnəvidəki "dəryayi-mühit" məhz dünya okeanıdır. Bu dərya ikinci misradakı yer və göylə də sıx bağlıdr. Könüllə yerin və göyün heç bir bağlılığı olmadığı halda, yer və göy dünya okeanının içində olub, ondan ayrılıb. Bu dəryanın cuşa gəlməyi də məhz dünyanın yaranmasının başlanğıcına işarədir. Məsnəvinin ikinci misrasındakı "göylə yerin xuruşa gəlməsi" motivi Tanrı Enlilin yeri və göyü bir-birindən aralayıb dünyanı yaratması ilə yaxından səsləşir, hətta üst-üstə düşür. Sözsüz ki, yerlə göy bir-birindən ayrılarkən dünya okeanı hərəkətə gəlmiş, çalxalanmış, coşub. Bu ayrılma heç vaxt sakit, hərəkətsiz, coşqusuz baş verə bilməzdi.
Məsnəvidəki "xuruşa gəldi" ifadəsi doğru başa düşülməmniş və bu üzdən də yanlış açıqlanıb. Xuruş sözü bu gün də Azərbaycanın qərb dialektində işlənir. Yerində rahat otura bilməyən, sağa-sola quyurcuxan, daim qımıldanan adamlara "elə bil xuruşu var", "filankəsin xuruşu tutdu" deyirlər. Hətta arxaikləşsə belə, hərdən xalq arasında "xuruşunu kəsmək" və "xuruşunu kəsdirmək" ifadələri də işlədilir. "Xuruş" insanların oturacaq hissələrində əmələ gəlmiş bir sızanaq yaxud yara olub, onu rahat oturmağa qoymurmuş. Qədim vaxtlarda ara həkimləri onu kəsib sağaldırlarmış. Məsnəvidəki "xuruşa gəldi" ifadəsi ilə əvvəllər dünya okeanının içində sakit duran yerlə göyün ayrılmaq ərəfəsində hərəkətə gəlməsi, çalxalanması, insan kimi quyurcuxması nəzərdə tutulub.
Yeri gəlmişkən demək lazımdır ki, böyük türk alimi Bahaəddin Ögəl yaradılış dastanlarını araşdırarkan Nəsiminin "Dəryayi-mühit cuşa gəldi" misrası ilə başlayan məsnəvisindəki yaradılış motivlərini doğru duymuş:
Dəryayi-mühit cuşə gəldi,
Kövn ilə məkan xüruşə gəldi.
Sirri əzəl oldu aşikara,
Arif necə eyləsin müdara!

- beytlərində şairin dünyanın yaranmasına işarə vurduğunu söyləmiş, lakin onun üzərində geniş dayanmayıb. Məsnəvinin birinci beytindəki fikirlərin dünyanın yaranması motivləri ilə bağlılığını onun 20-ci beyti, həmçinin Nəsiminin digər şeirləri də təsdiqləyir:

Gör sən səni kim, nə cismü cansan,
Məqsudi-vücudi-kün-fəkansan.

Bu beyt K.Ə.Kürkçüoğlunun nəşr etdirdiyi kitabda bir qədər fərqlidir:
Gör səndə səni nə cismü cansən,
Məqsud-i vücud-i "kün-fekan"san.

Beytin ikinci misrasındakı "kün" sözü Tanrının "ol!" əmrini bildirir. "Kün-fəkan" isə "yoxdan var olmaq", "yoxdan yaranmaq" anlamındadır. K.Ə.Kürkçüoğlu bu beyti belə açıqlamışdır: "Allahın "Yoxkən var ol!" əmriylə vücud bulanların məqsədi, muradı sənsən! Kəndində kəndini gör və necə bir cism və can məcmuu olduğunu anla!" Təsəvvüfdə murad və məqsəd: "Mənəvi kılavuz" deməkdir. İradəsi Haqqın iradəsi olduğu üçün mürid ona uymağa məcburdur".
Mənə görə burada bir dolaşıqlıq, anlaşılmazlıq var. Açıqlamaya görə, "Allahın "var ol!" əmriylə vücud bulanlar" insanlardır. Onların "məqsədi, muradı sənsən" cümləsindəki "sən"in kimliyi qaranlıq qalır. Əvvəldə Allahın adı çəkilir və sondakı "sən"in Allah olub-olmadığı bilinmir. Sonrakı cümlədən isə belə anlaşılır ki, "Sən" Allah deyil. Əgər "Sən" Allah olsaydı, Nəsimi Tanrıya "özündə özünü gör, necə bir cism və can olduğunu anla" deməzdi. Açıqlamanın sonuncu cümləsində kiminsə "iradəsinin Haqqın iradəsi" olduğu söylənir. Lakin onun kimliyi gizli qaldığından "müridin kimə uymağa məcbur olduğu" da açıqlanmır. Nəsiminin kimi mürşüd, kimi mürid adlandırdığı bəlli olmur.
"Kün" sözünə və "kün fəkan" ifadəsinə Nəsiminin şeirlərində çox rast gəlinir. Onlardan birinə diqqət yetirək:

"Kaf" ilə "Nun"dan vücuda gəldi cahan,
Əgər anlar isən iyandır söz.
Buradakı "kaf" ilə "nun" "kün" sözünü bildirir. Yəni "kaf" və "nun" ərəb hərflə¬rinin adlarıdır, "kün" sözü onlardan ibarətdir. Misrada Nəsimi açıqca deyir ki, "Ca¬han Tanrının "kün" (Ol!) əmrindən yarandı". K.Ə.Kürkçüoğlu bu beytin açıq¬lama¬sını düzgün verib. Məsnəvidə Tanrının "kün fəkan" (yoxdan var ol!) əmriy¬lə insanın yox, dünyanın yaranmağından söhbət gedir.
Türk "Yaradılış" dastanında Ağ Ana "yarat" deyə əmr edir və Tanrı Qara xan bir kişi yaradır. Sonra kişiyə deyir ki, suyun dibindən torpaq çıxart. Kişi torpağı çıxardıb su¬yun üstünə səpələyir. Tanrı Qara xan torpağa "böyü" deyir. Torpaq böyüyür və dünya yaranır.
Şumer mətnlərində də dünyanın yaranması ilə bağlı buna oxşar motivlər var. Bir mətnə görə, Tanrı Enlil göyü və yeri bir-birindən ayırır. Başqa bir mətnə görə ilk dəfə Absu dənizi göydən yerə endirilir. Absu dənizi indiki Xəzər dənizidir. Xəzər dənizinin dibindən torpaq çıxarılır və Enlilin əmriylə dünya yaranır. Dünyanın Tanrı Enlilin əmriylə yaranması motivi həm türk "Yaradılış" dastanındakı, həm də Nəsiminin məsnəvisindəki dünyanın yaranması motivi ilə üst-üstə düşür. Ən maraqlısı odur ki, bu mətnlərin hamısında dünya Tanrının əmriylə yaranır.
Dünyanın yaradılışı ilə bağlı ayrı-ayrı mətnlərdə rast gəlinən "yarat", "böyü" sözlərinin hamısı Nəsiminin məsnəvisində işlənmiş Tanrının "Ol!" əmrinin sinonimləridir və eyni anlamı bildirir, eyni motivi ifadə edir. İmadəddin Nəsiminin Həmid Araslının tərtibində nəşr edilmiş "Seçilmiş əsərləri"nə M.A.Məhəmmədinin yazdığı izahlarda "Kün-fəkan" ifadəsinə maraqlı bir açıqlama verilib:

"Kün-fəkanə - "Ol, oldu".
Nəsimi:
Çün əzəldən ta əbəd baqi mənəm,
Kün fəkanın xəlqin xəllaqi mənəm.

Beytdə özünü (Nəsimi-İ.S.) həm "Kün-fəkan" ifadəsini yaradan, həm də o ifadə vasitəsilə yaranan hesab edərək deyir: "Çün əzəli və əbədi olaraq mən varam, ona görə də mən həm kainatın yaradıcısı, həm də yaranmışıyam".
Nəsimi burada özünü Tanrıyla eyniləşdirir, özünün əzəli və əbədi varlıq olduğuna, ölməzliyinə işarə vurur. Özünün insan kimi yaranan, Tanrı kimi yaradan olduğunu söyləyir. Nəsiminin öz şeirlərində dönə-dönə "Ənəl-Həqq!", "Həq mənəm!" (Allah mənəm!") söylədiyini də unutmamalıyıq. Nəsiminin özünü Tanrı adlandırdığını, ən azından Tanrı mərtəbəsinə yüksəldiyini qəbul etmək istəməyənlər "Həqq" sözünü müxtəlif anlamlarda yozmağa çalışırlar. Lakin Nəsiminin özünü həm kainatın yaranmışı, həm də yaradıcısı adlandırdığına söykənib demək olar ki, "Ənəl-Həqq!" və "Həqq mənəm!" ifadələri ilə şair özünün məhz Tanrı məqamında durduğuna işarə edib. "Haqq" sözü Nəsiminin şeirlərində daha çox Tanrı sözünün sinonimi kimi işlənmişdir. Bunu məsnəvinin aşağıdakı beytində də görürük:

Külli yeri gög Həqq oldu mütləq,
Söylər dəfü cəngü ney ənəlhəq.

Şumer mətnlərinə görə, yerlə göyün hərəsi bir Tanrı idi. Göy An, Yer isə Ki adlanırdı. "Külli yeri gög həqq oldu" misrasında bu fikir öz əksini tapıb.
K.Ə.Kürkçüoğlu Mansur oğlu Əbul-Mugiys Hüseyni Hallacın məhz "Ənəl-Haq!" –"Allah mənəm!" dediyinə görə öldürüldüyünü xatırlatsa da, "həq" sözünü müxtəlif anlamlarda yozmağa çalışıb. Lakin həmin mənaların heç biri Nəsiminin məsnəvisinin ümumi ruhu ilə uyuşmur. Burada dəfin, cəngin və neyin dediyi "Ənəl-Həq"- "Allah mənəm!" ifadəsindəki "Mən" Nəsiminin özüdür. Nəsiminin "Dəryayi-mühit cuşə gəldi" misrası ilə başlayan məsnəvisi dünyanın və insanın yaradılışı haqqında şumer-türk mətnlərində qorunub saxlanmış motivlərlə yaxından səsləşir. Mən burada məsnəvinin bir neçə beytini açmağa çalışdım. Lakin bir şeyi bilməliyik: Nəsiminin duyduğunu duymaq, düşündüyünü düşünmək, bildiyini bilmək və yazdığını düzgün açmaq üçün Nəsimi olmaq lazımdır.

İslam Sadıq
Filologiya üzrə elmlər doktoru