Miflə tarix arasında mübarizə Mədəniyyət

Miflə tarix arasında mübarizə

Mifoloji şüurda insan dünyanın tərkib hissəsidir

Mifdən tarixə keçiddə mifoloji ideologiya müxtəlif istiqamətlərə parçalanır: ilk formaları həmin ideologiyadan boy atan din bu istiqamətlərdən ən mühümünü təşkil edir. Mifdənsonrakı dövr - tarixi şüur çağı ümumiyyətlə, din epoxasıdır. Mifoloji şüurdan tarixi şüura keçid əslində həm də politeizmdən monoteizmə gedən yoldur. Qədim və orta əsrlər tarixi şüur çağının bütün təzahürləri "dinidir". Tarixi şüur bu dövrdə rasional-elmi kanallarla aldığı hər hansı informasiyanı da əslində dini ehkamlar müstəvisində dəyərləndirərək qəbul edirdi.
Parçalanaraq tarixi şüura transformasiya olunan mifoloji şüur tarixi şüurda arxetiplər şəklində yaşamaqda davam edir. Mifoloji arxetiplər tarixi şüurun ilkin əsası kimi qalıq elementlər şəklində onun strukturunda laylanır. Bu qalıqlar daşlaşaraq genetik süxurlara çevrilir. V.İvanov və V.Toporov mifoloji və tarixi şüur modellərinin bir-birinə belə münasibətini "kreoalizasiya", yəni "modellərin bir-birinə laylanması" adlandırıblar. A.Qureviç orta əsrlər Avropa meterialına əsaslanaraq göstərir ki, orta əsrlərdə (tarixi şüurda-S.R.) insanın təbiətə münasibəti ibtidai cəmiyyətdə (mifoloji şüurda-S.R.) olduğu kimi deyildi. Orta əsrlər adamı artıq özünü (mifoloji şüurda olduğu kimi-S.R.) təbiətlə qovuşdurmur, amma qarşı-qarşıya da qoymurdu. O, özünü qalan dünya ilə daim tutuşdurur və onu öz xüsusi miqyası ilə ölçür: bu ölçünü isə özündə, öz bədənində, öz gerçəkliyində tapır. Başqa sözlə, mifoloji şüurda insan təbiətlə diffuziyada - qovuşmadadır. Əsasında makrokosmik və mikrokosmik eyniyyət prinsipinin durduğu bu qovuşma insanın ilkin qavrama - qruplaşdırıb təsnif etmə üsulunun nəticəsidir.
Mifoloji şüurda insan dünyanın tərkib hissəsi, onun üzvi, qovuşuq elementi, müqəddəs əcdadın törəməsidir. Tarixi şüurda isə insan artıq təbiətdən "qopur", amma tam müstəqilləşərək də onunla qarşıdurma yaratmır. İndi təbiət və insan teoinformativ (dini-ilahi) ardıcıllıq silsiləsi kimi qavranılır. İlahi vəhy dinləri insanı və dünyanı bir-birinin proyektiv törəməsi və qoşası sayır: dünyanın quruluşu insanda təkrarlandığı kimi, insan da dünyanın kiçildilmiş modeli sayılır. Makrokosmun (dünyanın) və mikrokosmun (insanın) eyniləşdirilməsi prinsipi ilə işləyən orta əsrlər şüuru insanı və təbiəti ən xırda detallarına qədər bir-biri ilə bağlayır. A.Qureviç yazır ki, orta əsrlər insanının təbiətə münasibəti subyektin obyektə münasibəti yox, daha çox özünü xarici dünyada tapmaq, kosmosun subyekt olaraq qavrayışıdır. İnsan özünün malik olduğu keyfiyyətləri kainatda da görür. Fərdlə dünyanı ayıran dəqiq sərhədlər yoxdur: dünyada öz davamını görən insan özündə də kainatı aşkarlayır. Onlar elə bil ki, bir-birlərinə qarşılıqlı şəkildə baxırlar.
Orta əsrlər tarixi şüurunda insan və dünya münasibətlərində ən əsas və əvəzsiz element Allahdır. "Orta əsrlər simvolizminin bünövrəsində makro və mikrokosmun analogiyası durur, axı təbiət insanın onda Tanrının obrazını seyr edə biləcəyi güzgü kimi başa düşülürdü". XII əsr filosofları təbiəti öyrənməyi zəruri hesab edirdilər, "ona görə ki, insan təbiəti dərk edərək, özünü onun içində tapır və bunun vasitəsilə İlahi nizamı və Allahın özünü başa düşməyə yaxınlaşır". Yaxud "Allahın surətinə uyğun və onun kimi yaradılmış insan yaradılışın tacı hesab olunurdu: bütün qalan nə vardısa, onun üçün yaradılmışdı" (A.Qureviç).
"Orta əsrlər təfəkkürü öz mahiyyətinə görə teosentrikdir: bütün mövcudluğu müəyyən edən gerçəklik onun üçün təbiət yox, Allahdır" ("Fəlsəfəyə giriş", Moskva, 1989).
Mifoloji düşüncə çağından tarixi düşüncə çağına keçiddə məkan-zaman haqqında təsəvvürlər ciddi dəyişikliklərə məruz qalır. Məkanın əxlaqi dəyərləndirilmə ölçüləri genişlənir və müstəsna dini xarakter kəsb edir. Məsələn, orta əsrlər düşüncəsində 7-lik elementi məkan-zamanın əxlaqi mənimsənilməsinin mühüm universumu kimi çıxış edir. Bu universumun ali ölçü statusu dini ehkamlarla qanuniləşdirilir. Mərkəz arxetipinin mifdəki maddi obrazı özünü orta əsrlər şüurunda da davam etdirir. Məsələn, "yerin göbəyi" orta əsrlər dünya modelinin aktual anlayışlarından biridir. Mərkəz obrazı mifdəki xassələrini inkişaf etdirərək ümumbəşəri dini universum səviyyəsinə qalxır: Yerusəlim və Məkkə (qiblə) bu universumu təcəssüm etdirir. Mifdə maddi şəkildə obrazlaşan sakral-profan (müqəddəs-adi) qarşıdurma qoşası orta əsrlər şüurunda varlıq-heçlik qoşasına transformasiya olunur. Orta əsrlər şüurunda zaman Allah tərəfindən yaradılmış kateqoriya kimi zaman-əbədiyyət antitezinin profan (adi) tərəfidir. Zamanın mifdəki qapalılığı (silsiləviliyi) arxa plana keçir və önə düzxətli zaman çıxır. Lakin orta əsrlər şüurundakı bu düzxətli zaman başlanğıcı və sonu məlum olan ilahi limit daxilindədir. Zaman məkan kimi heçlik kateqoriyasına aiddir. Dünyanın və zamanın esxatoloji sonu var - qiyamət günü. Zamanın mifik antropomorflaşdırılmasının izləri özünü orta əsrlər Şərq-məsəlman şüurunda Mehdi sahib əz-zaman obrazında qoruyur. Bu xəttə aid olan Dəccal obrazı da miflə bağlı transformasiyadır. Mifdə ciddi qəhrəmanın qeyri-ciddi qarşılığı olduğu kimi, Dəccal da orta əsrlər düşüncəsində həmin qeyri-ciddi xətti davam etdirən trikster obrazıdır.
Mifoloji şüurdan tarixi şüura keçid prosesində baş verən bütün dəyişikliklər dildə öz ifadəsini tapır. A.Qureviç orta əsrlər dilinin "müstəsna çoxmənalılığını" vurğulayır. Bu dövrdəki insanın mədəniyyətinin bütün ən əhəmiyyətli terminləri çoxmənalıdır: "Eyni mətnə "çoxmənalı şərh" verə bilmək bacarığı orta əsrlər aqilinin ayrılmaz keyfiyyəti sayılır".
N.Mehdiyev göstərir ki, əsatirlərin (miflərin-S.R.) canlı olduğu dövrdə danışıq dili gerçəklikdən xüsusi semiotik məsafə ilə ayrılmamışdı, sözlə onun bildirdiyi obyekt arasındakı köklü fərq duyulmurdu: "Sonrakı inkişafda sözlə əşyanın metaforik eyniyyəti parçalanır, "işarə ilə obyekt bir-birindən kəskin şəkildə aralanır və işarə ilə cisim arasında böyük boşluq yaranır". Beləliklə, orta əsrlər mədəniyyətində "sözlə cism arasında olan böyük məsafənin sayəsində yüksək mücərrədləşdirmələr düzəldilir".
Qeyd edək ki, sözün əşya ilə eyniyyəti mifoloji metaforanın mühüm xassəsi olub, onu obrazlı müqayisəyə əsaslanan orta əsrlər bədii metaforasından fərqləndirən ən prinsipial cəhətdir.
Əgər "Kitabi-Dədə Qorqud"dakı "ol zəmanda bəglərin alqışı alqış, qarğışı qarğış idi. Duaları müstəcab olurdı" düsturunda əski oğuzların sözlə əşya-hadisə arasında duyduqları mifoloji-metaforik eyniyyət ifadə olunurdusa, "ver sözə ehya ki:" deyən Füzulinin çağırışında sözün orta əsrlərdəki (tarixi şüurdakı) çoxmənalı ruhu ifadə olunurdu.
Mifoloji dünya modeli sakral (müqəddəs) olan dəyərlər əsasında qurulur: o, həmişə ilk olanı, yəni ilk insanı - əcdadı, ilk zamanı, ilk məkanı və s. nəzərdə tutur. Bu, ideal, toxunulmaz, müqəddəs keçmiş, dəyişməz etalondur.
Miflə tarix (mifik şüurla tarixi şüur) arasında gedən bu mübarizə prosesi bu gün də davam edir. Keçmiş və bu gün, keçmiş və gələcək bir-birini tarixi-diaxron müstəvidə şərtləndirdikləri, törətdikləri kimi, həm də qarşı durur.

Seyfəddin Rzasoy,
filologiya üzrə elmlər doktoru