İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Azərbaycanın üzləşdiyi vəziyyət klassik münaqişədən sonrakı bərpa prosesindən kənara çıxır; bu, regional geosiyasəti yenidən formalaşdıran struktur parçalanmasını göstərir. Bu dövr Azərbaycan tərəfindən sadəcə ərazilərin bərpasını əhatə edən hərbi uğur kimi deyil, həm də tarixi fasilədən sonra dövlət suverenliyinin bərpa olunduğu strateji dönüş nöqtəsi kimi qəbul edilməlidir. Cənubi Qafqazda uzun illər davam edən dondurulmuş münaqişələr və qeyri-müəyyən statuslar üzərində qurulmuş təhlükəsizlik arxitekturası Qarabağdan sonrakı dövrdə dağılmağa başladı; Azərbaycan bu dağılmanın mərkəzində həlledici aktor mövqeyinə yüksəldi. Bu kontekstdə Qarabağdan sonrakı dövr Azərbaycanın beynəlxalq sistemdəki mövqeyini yenidən müəyyənləşdirdiyi bir yenidən doğuş prosesini təmsil edir.

Realist baxımdan, suverenliyin möhkəmləndirilməsi dövlətin fundamental təhlükəsizlik məqsədləri ilə birbaşa əlaqəlidir. Qarabağdakı qələbə ilə Azərbaycan təkcə sərhədlərinə nəzarəti ələ keçirməklə kifayətlənməyib, həm də uzun müddətdir davam edən strateji zəifliyi aradan qaldırıb. Naxçıvanla əlaqə, sərhəd təhlükəsizliyi və müdafiə dərinliyi kimi məsələlər artıq Azərbaycan üçün zəif sahələr deyil. Lakin bu proses sadəcə hərbi nəzarətlə məhdudlaşmayıb; o, yenidənqurma, infrastruktur tikintisi və idarəetmə mexanizmlərinin yaradılması yolu ilə dövlət potensialının genişlənməsinə çevrilib. Bu baxımdan, Azərbaycan özünü klassik mənada “müharibədə qalib gələn dövlət” kimi deyil, suverenliyini institutlaşdıran və davamlı edən bir aktor kimi təqdim edib.

Qarabağdan sonrakı dövrün müəyyənedici xüsusiyyətlərindən biri də Azərbaycanın münaqişədən sonrakı ərazilərdə sürətli və mərkəzləşdirilmiş yenidənqurma strategiyasıdır. Yenidənqurma layihələri, nəqliyyat infrastrukturu, enerji xətləri və məskunlaşma siyasəti bu bölgələri təkcə fiziki deyil, həm də siyasi və iqtisadi cəhətdən mərkəzi dövlət strukturuna inteqrasiya etməyi hədəfləyir. Bu yanaşma suverenliyin simvolik bir nailiyyətdən gündəlik həyatın funksional bir hissəsinə çevrilməsini təmin edir. Eyni zamanda, bu proses Cənubi Qafqazdakı digər aktorlara aydın bir mesaj göndərir: Bakı yalnız hərbi gücdən istifadə etməklə deyil, həm də sülhdən sonrakı nizam qurmağa qadir bir dövlətdir.

Geoiqtisadi enerji quruluşu və enerji diplomatiyası

Qarabağdan sonrakı dövrdə Azərbaycanın güc proyeksiyası klassik hərbi çəkindirmə konsepsiyasından kənara çıxaraq geoiqtisadi potensial və əlaqə yaratmaq qabiliyyəti sayəsində formalaşmışdır. Bu transformasiya realizmin dövlət mərkəzli təhlükəsizlik yanaşması ilə geoiqtisadi nəzəriyyənin iqtisadi vasitələrlə təsir yaratmaq məntiqinin kəsişməsində yerləşir. Azərbaycan enerji ehtiyatlarından və coğrafi mövqeyindən passiv üstünlüklər kimi deyil, aktiv şəkildə yönəlmiş strateji alətlər kimi istifadə edir; bu çərçivədə Zəngəzur boru kəməri ölkənin enerji diplomatiyasının və regional güc quruculuğunun məkan əsaslarından birinə çevrilmişdir.

Zəngəzur vasitəsilə planlaşdırılan birbaşa Azərbaycan-Naxçıvan-Türkiyə əlaqəsi sadəcə nəqliyyat dəhlizindən daha çox şey ifadə edir; bu, Avrasiya miqyasında alternativ geoiqtisadi marşrutun institutlaşdırılmasını ifadə edir. Bu marşrut Xəzər hövzəsindən başlayaraq Cənubi Qafqaz vasitəsilə Anadoluya və daha sonra Avropa bazarlarına fasiləsiz enerji və ticarət axınını təmin edir. Beləliklə, enerji təchizatçısı və tranzit ölkəsi kimi rollarını birləşdirən Azərbaycan bu axınları idarə etməkdə söz sahibi olan mərkəzi aktor mövqeyinə yüksəlir. Geoiqtisadi baxımdan bu, təkcə Bakının iqtisadi qazanclarını artırmaqla yanaşı, həm də regional və qlobal danışıqlarda onun danışıqlar gücünü əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirir.

Zəngəzur xəttinin Mərkəzi Dəhlizlə inteqrasiyası Azərbaycanın Orta Asiya-Türkiyə-Avropa oxundakı strateji dəyərini daha da artırır. Orta Asiya ölkələri üçün bu marşrut Rusiyaya yönəlmiş şimal marşrutlarına və İrandan keçən cənub marşrutlarına alternativ təklif edir. Bu alternativin əhəmiyyəti yalnız iqtisadi rasionallıqla izah edilə bilməz; bu xətt həm də Orta Asiya dövlətlərinin çoxqütblü sistemdə strateji muxtariyyət əldə etməsinin konkret əksidir. Azərbaycanın bu kontekstdəki rolu onu Orta Asiya üçün nisbətən aşağı siyasi riskləri olan qlobal bazarlara etibarlı bir qapı halına gətirir.

Enerji diplomatiyası baxımından Zəngəzur boru kəməri Azərbaycanın mövcud enerji infrastrukturunu tamamlayır və gücləndirir. Cənub Qaz Dəhlizi vasitəsilə Avropaya təbii qazın nəqli Azərbaycanın Avropanın enerji təhlükəsizliyindəki mövqeyini strateji səviyyəyə qaldırıb. Zəngəzurun istifadəyə verilməsi ilə bu enerji diplomatiyası artıq boru kəmərləri ilə məhdudlaşmır; enerji avadanlıqlarının, texnologiyalarının və potensial yeni enerji ötürülməsi layihələrinin logistika təhlükəsizliyi də bu geoiqtisadi şəbəkənin bir hissəsinə çevrilir. Bu inteqrasiya Azərbaycanın enerji siyasətini həm daha çevik, həm də daha davamlı edir.

Çoxqütblü beynəlxalq sistem kontekstində Zəngəzurun əhəmiyyəti böyük dövlətlər rəqabətinin məkan ölçüsündə daha aydın şəkildə özünü göstərir. Avropa İttifaqı üçün Azərbaycan Rusiyadan enerji və nəqliyyat asılılığının azaldılmasına töhfə verən strateji tərəfdaş kimi ön plana çıxır; Türkiyə üçün isə Zəngəzur Türk dünyası ilə fiziki və iqtisadi əlaqələrin gücləndirilməsinə imkan verən əsas əlaqə nöqtəsidir. Digər tərəfdən, Mərkəzi Asiya dövlətləri həm iqtisadi şaxələndirməyə nail olur, həm də xarici siyasət manevr sahələrini bu marşrut vasitəsilə genişləndirirlər. Bu çoxqatlı maraqlar şəbəkəsinin mərkəzində yerləşən Azərbaycan özünü rəqib dövlətləri tarazlaşdıra bilən geoiqtisadi aktor kimi təqdim edir.

Zəngəzurun enerji diplomatiyasına və geoiqtisadi güc quruculuğuna inteqrasiyası göstərir ki, Azərbaycan Qarabağdan sonrakı dövrdə çoxölçülü strategiya həyata keçirir, təkcə hərbi qələbəsini möhkəmləndirməklə kifayətlənmir, həm də onu davamlı regional gücə çevirir. Avropaya uzanan enerji və nəqliyyat şəbəkələri, Mərkəzi Asiya-Türkiyə oxu boyunca formalaşan qarşılıqlı əlaqə ilə birlikdə Azərbaycanı Cənubi Qafqazda periferik aktyordan Avrasiya geosiyasətində mərkəzi və təməl mövqeyə qaldırır. Bu kontekstdə Zəngəzur sadəcə Azərbaycanın geoiqtisadi vizyonunda tamamlayıcı element deyil, həm də regional nizamın yenidən qurulmasında əsas ox hesab edilməlidir.

Cənubi Qafqazda güc balansının yenidən bölgüsü

Qarabağdan sonrakı dövrdə Cənubi Qafqazda güc balansı əhəmiyyətli dərəcədə Azərbaycanın xeyrinə dəyişib. Ermənistanın hərbi və diplomatik imkanlarının zəifləməsi, Rusiyanın regiondakı ənənəvi təsirinin nisbi şəkildə azalması və Qərb aktorlarının artan marağı bütün bunlar Azərbaycanın regional mövqeyini gücləndirən amillərdir. Bu yeni balansda Azərbaycan sadəcə öz təhlükəsizliyini təmin etməyə yönəlmiş bir dövlət deyil, həm də regional nizamı formalaşdıran və istiqamətləndirən bir aktor kimi çıxış edir. Bu vəziyyət Cənubi Qafqazda uzun müddətdir hökm sürən qeyri-müəyyənlik və kövrəklik dövrəsinin qırıla biləcəyini göstərir.

Qarabağdan sonrakı Azərbaycanın güc quruculuğunun vacib aspektlərindən biri Orta Asiya ilə münasibətlərin dərinləşməsidir. Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində əməkdaşlıq Azərbaycanı Orta Asiya, Anadolu və Avropa arasında strateji bir əlaqəyə çevirir. Nəqliyyat və enerji layihələri ilə formalaşan bu qarşılıqlı əlaqə, Azərbaycanın geosiyasi dəyərini regional səviyyədən kənara çıxaraq Avrasiya miqyasına qədər genişləndirir. Bu vəziyyət Azərbaycanın təkcə Cənubi Qafqazda deyil, həm də daha geniş Avrasiya coğrafiyasında əsas aktora çevrilməsinə imkan verir.

Nəticə və qiymətləndirmə: Regional hakimiyyətdən qayda yaradan aktora

Qarabağdan sonrakı Azərbaycan sadəcə hüquqi və hərbi səviyyədə suverenliyini bərpa etməkdən kənara çıxıb; o, bu suverenliyi institusional potensial, geoiqtisadi təsir və çoxşaxəli diplomatik vasitələr vasitəsilə möhkəmləndirən regional aktor kimi seçilir. Bu proses müharibə zamanı qazanılan hərbi üstünlüyün müvəqqəti güc üstünlüyü olaraq qalmasının qarşısını aldı; əksinə, dövlət imkanlarının genişləndirildiyi, qərar qəbuletmə mexanizmlərinin mərkəzləşdirildiyi və xarici siyasət alətlərinin şaxələndirildiyi struktur transformasiyaya yol açdı. Bu baxımdan, Qarabağdan sonrakı dövr Azərbaycan üçün “münaqişədən sonrakı normallaşma” prosesi kimi deyil, dövlət hakimiyyətinin yenidən müəyyən edildiyi və dərinləşdirildiyi yenidənqurma mərhələsi kimi qəbul edilməlidir.

Bu transformasiya, hərbi uğurla məhdudlaşmayan çoxölçülü güc qurma prosesinə işarə edir; o, geoiqtisadi alətlər, enerji və nəqliyyat xətləri vasitəsilə qurulan əlaqə siyasətləri, diplomatik balans strategiyaları və regional inteqrasiya vizyonu ilə dəstəklənir. Enerji diplomatiyası vasitəsilə Azərbaycan Avropanın enerji təhlükəsizliyində strateji aktora çevrilib və eyni zamanda Orta Asiya və Türkiyə ətrafında formalaşan nəqliyyat və ticarət şəbəkələri vasitəsilə Avrasiya əlaqəsinin mərkəzi qovşaqlarından biri olmaq iddiasını gücləndirib. Bu çoxqatlı yanaşma Azərbaycanın beynəlxalq sistemdə sadəcə cavabdeh aktor deyil, həm də gündəmi müəyyən edə və alternativlər yarada bilən bir mövqeyə yüksəlməsinə imkan verib.

Cənubi Qafqaza xüsusi nəzər saldıqda, Azərbaycan artıq sadəcə regional rəqabət elementi deyil, regional nizamın çərçivəsini formalaşdıran mərkəzi aktordur. Güc balansının yenidən bölüşdürüldüyü bu yeni şəraitdə Bakı həm hərbi çəkindirmə qabiliyyəti, həm də geoiqtisadi və diplomatik vasitələri vasitəsilə regional sabitliyin parametrlərini müəyyən edə biləcək təsir dairəsi yaradıb. Bu vəziyyət, həmçinin Cənubi Qafqazda uzun illərdir hökm sürən qeyri-müəyyənlik və dondurulmuş münaqişə dövrünü aradan qaldırmağa yönəlmiş yeni bir nizam axtarışını da özü ilə gətirir.

Bu kontekstdə Qarabağdan sonrakı dövrə müvəqqəti istisna və ya Azərbaycanın xarici siyasətində güc artımı kimi deyil, daimi regional güc statusunun təsisatlaşdırıldığı tarixi bir dönüş nöqtəsi kimi baxılmalıdır. Azərbaycanın strategiyası çoxqütblü beynəlxalq sistemdə orta ölçülü bir dövlətin hərbi uğuru iqtisadi təsirə, diplomatik çəkiyə və nizam formalaşdırma qabiliyyətinə necə çevirə biləcəyini nümayiş etdirən əhəmiyyətli bir nümunədir. Bu baxımdan, Azərbaycan Qarabağdan sonrakı dövrdə təkcə suverenliyini möhkəmləndirməyib, həm də Cənubi Qafqazın gələcəyi üçün güc arxitekturasının formalaşmasında həlledici rol oynayıb.

MEHMET GÖKHAN ÖZÇUBUKÇU

Diplomatiya və Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin (DASAM) prezidenti