Müstəqillik illərində Azərbaycanda həyata keçirilən uğurlu iqtisadi siyasət nəticəsində ölkə iqtisadiyyatında özəl sektorun xüsusi çəkisi, sahibkarlığın rolu əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Sahibkarlığın inkişafı Azərbaycan dövlətinin iqtisadi siyasətinin başlıca istiqamətlərindən biri olmaqla, ölkədə iqtisadi artımın mühüm amili hesab olunur.
Mətbuatda sahibkarlığın inkişafının müxtəlif aspektləri işıqlandırılır, müzakirə edilir. Bunlarla yanaşı, sahibkarlığın mahiyyətini, iqtisadiyyatdakı və cəmiyyətdəki rolunu dərk və təhlil etmək, qiymətləndirmək üçün alimlərin də məsələyə yanaşmasına da diqqət yetirmək yerinə düşərdi. Bəs Azərbaycanın iqtisadçı alimlərinin sahibkarlığa elmi-nəzəri baxışları necədir və onlar sahibkarlığın əhəmiyyətini necə xarakterizə edirlər?
Öncə onu qeyd edək ki, alimlərin sahibkarlığa elmi yanaşması rəngərəngdir. XX əsrin sonlarında müstəqilliyin ölkəmizə bəxş etdiyi mühüm özəlliklərdən biri məhz ondan ibarət oldu ki, Azərbaycan iqtisadçıları ölkənin çoxtərəfli mümkün inkişaf potensialını düzgün qiymətləndirərək, onu öz təyinatına görə milli mənafelərə uyğun məcrada istifadə etmək imkanlarını üzə çıxara bildilər. Alimlərimiz öz dərin tədqiqatlarında yorulmadan Azərbaycan iqtisadiyyatının ölkə həyatında uzun müddət kəskin xarakter almış taleyüklü problemlərini araşdıraraq onların həlli yollarını göstərən tövsiyyələr irəli sürdülər
Akademik Z.Ə.Səmədzadə, professorlar V.R.Musayev və İ.Z.Seyfullayev sahibkarlığın ictimai əhəmiyyətini nəzərə alaraq vurğulayırlar ki, "sahibkarlıq şəxsi gəlir və ya mənfəət əldə etmək məqsədilə öz riski və əmlak məsuliyyəti ilə həyata keçirilən təşəbbüskar fəaliyyət olsa da, yalnız şəxsi məsələ deyil, demək olar daha çox ictimai məsələdir" .
Akademik Asəf Nadirov, AMEA-nın müxbir üzvləri Şahbaz Muradov, Əli Nuriyev, professor Tofiq Hüseynov müstəqillik illərində respublikamızda sahibkarlığın inkişafı barədə əminliklə qeyd edirlər ki, Azərbaycanda iqtisadi islahatlar, bazar iqtisadiyyatına keçid, çoxukladlı cəmiyyətin qurulması və bunların əsasında insanların iqtisadi azadlıqlarının təmin olunması dönməzdir. Müasir Azərbaycanın iqtisadi həyatında qeyri-dövlət sektoru müəyyənedici bir səviyyəyə çatmışdır. Ölkənin sonrakı iqtisadi artımı bilavasitə bu sektorda işlərin optimal təşkilindən və idarə olunmasından asılıdır.
İqtisadçı-alim, professor Əli Əlirzayev hesab edir ki, sahibkarlıq maddi nemət və xidmət tələbatlarını ödəmək üçün ixisaslaşan məqsədyönlü əmək fəaliyyəti dairəsidir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində onun tədqiqi və təşkili, planlı təsərrüfatdan fərqli olaraq, bazar iqtisadiyyatı qanunlarına uyğun həll olunur. Bazar iqtisadiyyatı və sahibkarlıq arasında üzvü əlaqə və qarşılıqlı münasibət, məhz sahibkarlığın təşkili formalarını meydana gətirir. Sahibkarlığa bazar iqtisadiyyatının ilkin şəraiti kimi baxmaq lazımdır. Bu şəraitin yaradılması formalaşmış iqtisadi sistemin xarakterindən, məzmunundan, iqtisadi sistemin məqsəd və perspektiv inkişafından asılı olaraq reallaşdırılır. Sahibkarlaq və mülkiyyət münasibətləri arasında əlaqə, bir-birini tamamlama onun inkişafının və bazar münasibətlərinin yaranmasının ilkin şərtidir. Bununla əlaqədar olaraq sahibkarlığın forma, məzmun və təşkili xarakterinin, inkişaf qanunauyğunluqlarınn aşkar edilməsi iqtisadi inkişaf konsepsiyası baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadi inkişafın əsas göstəricilərinin dinamik artımı sahibkarlığın inkişafı ilə əlaqədə təhlil olunduqa onun iqtisadi və sosial səmərəsi meydana çıxır. Bu yanaşma sahibkarlığın təşkilati struktur kimi mahiyyətini təhlil etməyə sövq edir. Ona görə də sahibkarlığa iqtisadi artım baxımından rəqabət qabiliyyətli təsərrüfatçılıq və əhalinin işlə təmin olunması məqsədilə təşkil olunan fəaliyyət kimi yanaşma vacidbir. Bazar iqtisadiyyatının təşkili maddi nemətlərin bolluğu və ölkənin iqtisadi təhlükəsizlik konsepsiyası baxımından sahibkarlığın tənzimlənməsini də zəruri edir. İqtisadi ədəbiyyatlarda sahibkarlığın mahiyyətinə, onun təşkili formalarına, tənzimləmə istiqəmtələrinə baxmaq, ilk növbədə, sahibkarlığın mahiyyətinə yanaşma ilə səciyyələnir.
İqtisad elmləri doktoru, professor İsa Alıyev qeyd edir ki, sahibkar öz xüsusi işlərini mənfəət götürmək imkanına görə təşkil edir. Uğur qazana bilməsə, öz pullarını itirə bilər. Öz xüsusi işlərini təşkil etmək istəyən sahibkar imkanlar haqqında məlumatları izləməli, uğur üçün lazım olan öz şəxsi keyfiyyətlərini nəzərə almalı və biznes aləminə çıxmaq üçün mümkün qədər hazırlaşmalıdır. Həyatın başqa sferalarının nümayəndələri kimi işgüzar adamlar da vicdanlı və əməksevərdilər, istehlakçılarla ədalətli rəftar edirlər. Onlar mənfəəti öz əməyi və işgüzarlığı ilə qazanmaq istəyirlər. Ona görə də alıcılar qarşısında öz məsuliyyətlərin başa düşürlər. Bu, istehlakçıya qayğı hesab olunur və biznes etikası adlandırılır. Bu həmçinin istehlakçıya deyil, götürülən gəlirlərə qayğıdır.
Sahibkarlığın elmi-nəzəri məsələləri ilə bağlı tədqiqatlar aparmış iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru Sevil Rizayevanın fikrincə, müasir dövrdə sahibkarlığın tiplərinin müəyyənləşdirilməsi başqa formada yanaşma tələb edir. Belə ki, XX əsrdə elm və texnikanın sürətli inkişafı, sənayeləşmə prosesi sahibkarlıq fəaliyyəti üçün olduqca geniş imkanlar açmış, yeni-yeni fəaliyyət sferaları yaranmışdır. Hazırda insanın maddi tələbatı olduqca müxtəlif məşğuliyyət sahələrinin məhsul və xidmətləri ilə ödənilir. Bununla yanaşı, insanların əzəli bir mənəvi tələbatı da vardır –yaşadığımız dövrü, təbiəti (canlı və cansız), onun qanunauyğunluqlarını, yer kürəsini, kainatı dərk etmək istəyi də vardır. Bu nöqteyi-nəzərdən sahibkarlıq modelinin özü iki tipə bölünə bilər. Birincisi klassik, insanların tələbini tam, dəqiq və ünvanlı şəkildə ödəməyə yönəlmiş model. İkincisi, elmin, texnikanın yeni istiqamətlərinin inkişafını məqsəd seçmiş model hesab oluna bilər. Birinci tip model sahibkarlar məlum xammal və materialları, texnoloji nailiyyətləri daha səmərəli şəkildə istifadə etmək talantını nümayiş etdirir, cəmiyyətdə bolluq yaratmağa, maddi rifahın yüksəldilməsinə səy göstərir. Lakin ikinci model sahibkarlıq cəmiyyətdə ümumi tərəqqiyə xidmət edir. Bu tip sahibkarlar dövlətin yardımı olmadan keçinə bilmirlər. Onlar öz fəaliyyətlərinin nəticələrinə inamı olmaqdan savayı digərlərini də buna inandırmağa bacarmalıdılar.
İqtisad elmləri doktoru, professor Şəmsəddin Axundova görə, sahibkar qazanc əldə etmək məqsədilə başqalarının ehtiyacını ödəyə biləcək mallar istehsal etməyə çalışan və bu məqsədlə də istehsal amillərini bir araya gətirməyi bacaran bir şəxsdir. Xalq dilində sahibkar – iş adamı, iş bilən, bacaran, cəsur, tutduğu işi layiqincə yerinə yetirən, işə ürəkdən girişə bilən bir adam nəzərdə tutulur. İqtisadçılar sahibkarı istehsal amillərindən biri kimi qiymətləndirir, məhsulu və xidməti istehsal edib ortaya çıxarmaq üçün təbii sərvətləri, əmək, sərmayə və sahibkar amillərinin bir araya gəlmələrini qeyd edirlər. Yəni təbii sərvətləri, əməyi və sərmayəni bir araya gətirib məhsullar istehsal edən, istehsal olunmuş məhsulları bazara çıxarıb satan şəxslər sahibkarlardır. Onlar bütün bu işlərin sonunda qazanc (gəlir) əldə etməyi düşünürlər. Göründüyü kimi, sahibkar öz şəxsi maraqlarına nail olmaq məqsədilə bir təşkilat quran və bu işdə son istəyinə çatmaq üçün riskə də getməyə hazır olan bir şəxsdir.
Professor İslam İbrahimov sahibkarlığın əhəmiyyəti haqqında qeyd edir ki, "sahibkarlıq fəaliyyəti bazar təsərrüfatçılıq sisteminin ən mühüm atributu olmaqla iqtisadiyyatda önəmli funksiyalar yerinə yetirir. Sahibkarlıq fəaliyyəti əsas etibarı ilə məhsul istehsalı, iş və xidmətlərin göstərilməsinə xidmət edir. Onun iqtisadi funksiyası eyni zamanda istehsal olunan məhsulların satışı və istehlakçıya çatdırılması ilə də sıx şəkildə bağlıdır. Sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi bazar iqtisadiyyatı şəraitində mövcud olan iqtisadi qanunların təsiri altında reallaşdırılır ki, bunları da əsas etibarilə tələb-təklif qanunu, rəqabət qanunu və dəyər qanununa aid etmək mümkündür. Sahibkarlıq fəaliyyətinin milli iqtisadiyyatda yerinə yetirdiyi iqtisadi funksiya nəticə etibarilə iqtisadi artım, ümumi daxili məhsul artımı, milli gəlirin artımı üçün əlverişli şərait yaradır" .
İqtisadçı alimlərimiz qeyd edirlər ki, sahibkarlıq fəaliyyətinin ən mühüm cəhətlərinə təsərrüfat subyektlərinin sərbəst və müstəqil olmasını, iqtisadi marağı, yüksək gəlir əldə etmək istəyini, təsərrüfat riski və məsuliyyəti aid etmək olar. Bazar iqtisadiyyatı sistemi isə azad sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafına geniş imkanlar açır. Çünki bu, bilavasitə iqtisadi azadlıqla əlaqədardır, onun üzrəində formalaşır, inkişaf edir və iqtisadi tərəqqinin aparıcı və həlledici elementinə çevrilir. Bazar iqtisadiyyatının inkişaf etdiyi ölkələrin təcrübəsi sübut edir ki, başlıca iqtisadi məqsədlərə nail olunmasında bazar iqtisadiyyatı modelinin seçilməsi ən optimal variantdır. Hətta onu ideal model də adlandırırlar. Belə model yüksək rəqabətə, azad bazar prinsiplərinə əsaslanır.
Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq istəyən hər bir şəxs üçün belə imkan əlçatan, açıq olmalıdır. Hər bir insan bu və ya digər formada sahibkar olmaq hüququna malik olmalıdır. Ancaq bu heç də o demək deyil ki, yalnız sahibkarlardan ibarət olan cəmiyyət qurulmalıdır. Əsas məsələ odur ki, istənilən şəxsin səhm əldə etmək, əmlak almaq, bankda hesab açdırmaq, iş qurmaq, bizneslə məşğul olmaq və s. formada dövlətdən asılı olmayan öz şəxsi gəlir mənbələrini formalaşdırmaq imkanları olsun. Belə geniş mənada azad sahibkarlıq fəaliyyəti iqtisadi subyektlərin tam azad və müstəqil olmasını tələb edir. Azad sahibkar təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə görə özü tam məsuliyyət daşıyır. İdeal bazar modelində sərt, ciddi büdcə məhdudiyyətləri olur. Bu onunla əlaqədardır ki, hər bir iqtisadi subyekt azad iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olmaq üçün ya öz şəxsi vəsaitindən istifadə edir, ya da fəaizlərlə birlikdə qaytarmaq şərtilə müəyyən müddətə borc, kredit vəsaiti götürməli olur. Bu isə onun maliyyə vəsaitlərinin idarə olunmasında məsuliyyətini və cavabdehliyini artırır.
Bir sözlə, son illərdə Azərbaycanda yaranmış siyasi və makroiqtisadi sabitlik sahibkarlığın inkişafı üçün əlverişli mühit yaratmışdır. Ölkəmizdə aparılan iqtisadi islahatlar nəticəsində formalaşmış mühit yeni-yeni sahibkarların meydana çıxmasına, onların iqtisadiyyatdakı mühüm rolunun daha da artmasına, cəmiyyətdə nüfuzlarının və fəallıqlarının yüksəlməsinə, sosial-iqtisadi problemlərin həllində fəal, aparıcı mövqe nümayiş etdirmələrinə geniş imkanlar açıb.

Mahir Həmzəoğlu

Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim olunur