Elsevər Səmədov: "Bu tendensiya Azərbaycan xalqının sahib olduğu dəyərlər sisteminin bütün nümunələrində əsas istiqamətlərdən biridir"


"Multikulturalizm" termini Avropada yaransa da, XX əsrin sonlarından başlayaraq tənəzzülə uğradı. Çünki dünyanın aparıcı dövlətlərinin həyata keçirməyə başladıqları ikili standartlar siyasəti beynəlxalq münasibətlərdə kəskin şəkildə müşahidə olunan etimadsızlıq və ədalətsizlik tendensiyalarının əmələ gəlməsinə səbəb oldu ki, bunlar da öz növbəsində dini nifrət, ksenofobiya, ayrı-seçkilik, islamafobiya, ekstremizm və s. bu kimi təhlükəli amillərin yaranmasına təkan verdi. Bütün bu təhlükəli amillər Avropada multikulturalizmin tam formalaşmasına və həyat tərzinə keçməsinə maneçilik törətdi.
Multikulturalizm - mədəni müxtəlifliyin qorunub saxlanması siyasəti, demokratik dövlətin vahid dövlət və cəmiyyətdə müxtəlif mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsinə, dinc yanaşı yaşamasına, tolerantlığa yönəlmiş konsepsiyasıdır. Azərbaycanda multikultural ənənələrin minillik tarixi vardır. XIX əsrdə çarizmin köçürmə siyasəti nəticəsində Azərbaycan müxtəlif xalqların, mədəniyyətlərin, dinlərin məskəninə çevrildi. Bu gün də ölkəmizdə multikultural dəyərlər cəmiyyətimizin həyatının ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edir. Ölkədə müxtəlif xalqların, mədəniyyətlərin və dinlərin sərbəst fəaliyyəti üçün tam şərait yaranmışdır. Azərbaycan cəmiyyətindəki unikal dözümlülük, tolerantlıq, mədəniyyətlərarası dialoq mühiti multikulturalizmin inkişaf modeli kimi dünyanın diqqətini cəlb edir. Azərbaycanın multikulturalizm modelinin humanizm, tolerantlıq prinsiplərinə əsaslanması birmənalı olaraq qəbul edilir.
Kütləvi İnformasiya Vasitələri, o cümlədən siyasi jurnalistika cəmiyyətdə mədəni çoxtərkiblilik mühiti formalaşdıran fenomendir. KİV sahəsində multikultural problemləri tədqiq edən E.Şoxat və R.Stema göstərirlər ki, multikulturalizm Avropa mədəniyyətini inkar etmir, lakin dünyanı Qərbə və qeyri-Qərbə bölən, Avropa dəyərlərinə birtərəfli üstünlük verən avrosentrizmə qarşı çıxır.
Azərbaycanda siyasi jurnalistika müxtəlif mədəniyyətlərə, sivilizasiyalara dözümlü münasibət bəsləyən multikultural dəyərlər təbliğ edir. Tolerant cəmiyyətdə multikulturalizm mədəniyyətlərin qarşılıqlı zənginləşməsinə, müxtəlif xalqları birləşdirən dəyərlər mədəniyyətinin formalaşmasına səbəb olur.
Artıq qəbul edilib ki, Avropada ənənəvi demokratik dəyərlərin böhranı onun multikultural dəyərlərdən imtina etməsi nəticəsində baş verir.
Azərbaycan alimi Ərəstu Həbibbəylinin Newtimes.az- da çap olunan "Qərb multikulturalizmi böhrandan sonra: yeni çağırışlar və dilemmalar" məqaləsində Avropada multikultural dəyərlərin böhranından və ondan çıxış yollarından, Azərbaycanda multikulturalizmin vəziyyətindən, inkişafından bəhs edilir. Bəşəriyyətin xilas yolu eyni bir məkanda müxtəlif sivilizasiya və mədəniyyət daşıyıcılarının yanaşı yaşamasının qəbul edilməsində, onların həyat tərzlərinin qarşılıqlı zənginləşməsində görülür. Dəyərlərin standartlaşmasına yönəlmiş ideologiya yalnız böhran keçirmir, həm də yaşamaq hüququnu itirir, fikri vurğulanır.
Əslində, Avropa düzgün multikultural siyasət yürütmür və kosmopolit dəyərləri milli-mənəvi xüsuliyyətləri nəzərə almadan stimullaşdırır.
Tarixi təcrübədən irəli gələrək bu gün Azərbaycanda multikulturalizm həyat tərzidir. "Şərq və Qərb, Şimal və Cənubun qovşağında yerləşən Azərbaycanda müxtəlif sivilizasiya və mədəniyyətlər multikulturalizmin əsasını təşkil edir. Çoxmillətli vahid cəmiyyət Azərbaycanda multikulturalizmin uğurlu modelidir. Azərbaycanda multikulturalizmin uğurlarından biri kimi ümumbəşəri və milli dəyərlərin yanaşı mövcudluğunu, həmçinin multikultural dəyərlər sistemi dairəsində olan milli identikliyin müdafiəsidir.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun əməkdaşı Elsevər Səmədov qeyd edib ki, dünyəvilik dedikdə, nəzərə alınmalıdır ki, Azərbaycan dünyəvi bir ölkədir: "Dinin dövlətdən, dövlətin dindən ayrı olması konstitusiyada göstərilmişdir. Buna görə də dövlətin sosial, siyasi, iqtisadi və hüquqi fəaliyyətini müəyyən edən qanunlar qəbul edilərkən, dinin bu mövzudakı əmr və qadağalarına görə deyil, sosial ehtiyaclara görə edilir. Dövlət quruluşunun əsası olan dünyəvilik din və vicdan azadlığını dövlət tərəfindən təminat altına alır. Belə ki, o zaman həqiqi din azadlığı ancaq dünyəvi bir dövlətdə reallaşa bilər. Çünki ancaq belə bir dövlətdə vətəndaşlar heç bir müdaxilə olmadan öz dinlərini seçə bilərlər". O bildirib ki, dünyəvi bir dövlətdə din azadlığı, hər hansı bir dinə inanma və onun ibadətlərini yerinə yetirmə azadlığını təmin etdiyi kimi, vətəndaşların heç bir dinə inanmama və heç bir dinin ibadətlərini yerinə yetirməmə azaldığını da təmin edir: "Dövlətin vətəndaşı ilə münasibəti dini və ideoloji deyil, ədalət çərçivəsində olmalıdır. Dövlətin əsas vəzifəsi, ədaləti, daxili və xarici təhlükəsizliyi təmin etmək, vətəndaşların haqq və azadlıqlarına əngəl olan problemləri aradan qaldırmaqdır. Bu səbəbdən də, dövlət bu gün ölkənin gələcəyi üçün lazım olan tədbiri görməkdədir. Yəni vətəndaşlarını və cəmiyyəti zərərli, fanatik və radikal dini-siyasi qrup və təşkilatlardan qoruyur. Bu istiqamətdə dövlətin sekulyar dəyərləri və prinsipləri daha kəskin və aydın qoyulur.
Dövlət, vətəndaşlarının dini-fəlsəfi dünyagörüşünün, bədii- etik təfəkkürün və estetik zövqün formalaşdırılması üçün düşünülmüş dövlət siyasəti həyata keçirməlidir. Dövlət bütün bunların həyata keçirilməsi üçün bəzi əhəmiyyət kəsb edən anlayış və konsepsiyalara müraciət edir. Belə ki, bu anlayış və konsepsiyaların ən mühümü multikulturalizmdir. Multikulturalizm bu gün, məhz Azərbaycanın dövlət siyasəti olaraq təyin edilib. Hansı ki, mültikulturallıq bir ölkədə dini, cinsi, etnik və milli müxtəlifliklərin qorunması və inkişafına yönəlmiş siyasətdir. Bu baxımdan, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev "Bu gün multikulturalizm Azərbaycanda dövlət siyasətidir və eyni zamanda, həyat tərzidir" - deyərək multikulturalizmi Azərbaycanın dövlət siyasəti olmasını təsadüfün deyil, əksinə qədim dövrlərdən üzü bu yana xalqımızın həyat tərzi kimi xarakterizə edib. Çünki Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyərlər sistemi tolerant münasibətlər içərisində birgəyaşayış ənənəsi Azərbaycan xalqının formalaşdığı bütün dövrlərdə müşahidə edilib. Təbii ki, bu tendensiya Azərbaycan xalqının sahib olduğu dəyərlər sisteminin bütün nümunələrində əsas istiqamətlərdən biridir. Ümumi mənada, xalqımızın milli və mənəvi dəyərlər sisteminin əsasını təşkil edən müqəddəs mətnlər, şifahi xalq yaradıcılığı, elmi və bədii yaradıcılıq nümunələrində birgəyaşayış ənənəsini özündə ehtiva edən multikulturalizm anlayışının köklərini tapmaq mümkündür".
Onun fikrincə, multikultural dəyərlər və tolerantlıqla əlaqədar fikir və yanaşmalara Azərbaycanın ədib və filosoflarının yaradıcılığında da rast gəlmək mümkündür: "Belə ki, Nizami Gəncəvi, Nəsirəddin Tusi, Məhəmməd Füzuli, A. Bakıxanov, M. F. Axundov, H. Zərdabi, C. Məmmədquluzadə və s. ədib və mütəfəkkirlərimizin yaradıcılıqlarında multikultural və universal dəyərlərin təbliğini müşahidə etməkdəyik. Məsələn, Nizami Gəncəvi "Xosrov və Şirin" poemasında mədəni müxtəlifliyə ünvanlanan fikirlər səsləndirərək qeyd edir:
Müxtəlif nəğmələr, müxtəlif pərdə
Birləşsə, xoş ahəng çıxar bir yerdə.
Nizami Gəncəvi bu beyt ilə mədəni müxtəlifliyi bir zənginlik kimi xarakterizə edir. Bu tendensiya məhz multikulturallığa yönəlmiş bir yanaşmadır və demək olar ki, Nizami Gəncəvinin bütün yaradıcılığında izlənilməkdədir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu tendensiya zamanla Azərbaycanın ədib və düşüncə adamlarının yaradıcılığında ana xətt olaraq müşahidə edilməkdədir.
Şərq müdrikliyi və Qərb rasionallığından öz payını alan Azərbaycan, cəmiyyət olaraq multikultural və tolerant dəyərləri bu adlarla olmasa da, ancaq eyni mahiyyətdə olan digər anlayışlarla hər zaman yaşayıb: "Bu baxımdan, multikulturalizm cəmiyyətdə bütün dinlər, millətlər, milli azlıqlar və mədəniyyətlərin bir arada tolerant münasibətlər içərisində birgəyaşayışıdırsa, o zaman Azərbaycan nümunə olacaq multikultiral bir ölkədir. Çünki Azərbaycan çoxdinli, çoxkonfessiyalı ölkələrdən biridir. Eyni zamanda, Azərbaycan həm də çox millətli bir ölkədir. Bütün bunları nəzərə alsaq, tarixin bütün dövrlərində olduğu kimi, indi də bu din, konfessiya və etnik qruplar birgəyaşayışın ən optimal formasını bərabər təşkil ediblər.
Azərbaycan cəmiyyətinin tarixdən günümüzə kimi formalaşan bu xarakter və özəllikləri, yəni multikultural və tolerant dəyərlərə sahib olması fikri məhz ilk dəfə olaraq ölkə Prezidenti Cənab İlham Əliyev tərəfindən siyasi müstəvidə qiymətləndirildi..." .

Əli

Ardı var...