2-ci yazı

"Od" komponenti də başqa bir Hind-Avropa dilində, fars dilində "(at)əş" şəklində qorunub saxlanıb. Eyni kəlmə, artıq qeyd ediyimiz kimi, "ud" formasında qədim Şumer dilində də qeydə alınıb. Tarixçi alim H.Cəfərov yazır: "Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində məlum olub ki, Azərbaycanın ən qədim sakinləri hələ ən azı 700 min il öncə süni yolla od əldə etməyi və onu uzun müddət yanar vəziyyətdə saxlamağı öyrənmişdilər. Ocaqdan isinmək, vəhşi heyvanlardan qorunmaq, yemək hazırlamaq üçün istifadə olunurdu."
Azıx mağarasında aparılan qazıntılar nəticəsində aşkar olunandan və yaşı təqribən 300-700 min ilə bərabər olan ocaq izləri indiyə qədər bütün dünyada tapılan ən qədim ocaq izidir. Bu fakt ölkəmizin dünyada süni yolla od əldə edərək, onu uzun müddət yanar vəziyyətdə saxlamaq texnologiyasının ilk dəfə kəşf və tətbiq edildiyi ərazi olduğunu söyləməyə əsas verir. Bu da təbiidir. Çünki Azərbaycan ərazisi ən qədim zamanlardan odun yerdən təbii şəkildə çıxdığı yeganə ərazidir. Bu baxımdan Balaxanı kəndi yaxınlığındakı Yanardağ və Astara rayonundakı yanan bulaq deyilənlərə ən gözəl misaldır. Təsadüfi deyil ki, qonşularımız ən qədim zamanlardan Azərbaycanı "Odlar yurdu" adlandırıblar. Maraqlıdır ki, təmiz türk sözü olan "ocaq" kəlməsi bu gün heç bir dəyişikliyə məruz qalmadan və ya cüzi dəyişikliklə qonşu xalqların dilində də işlənməkdədir. Bu baxımdan rus, erməni, gürcü, tat, ləzgi, avar, tabasaran, lak, fars, dargin və sairə dilləri misal gətirmək olar. Bu isə onu göstərir ki, qonşu xalqlar ocaq qalamaq və onu yanar vəziyyətdə saxlamaq texnologiyasını məhz bizim ulu babalarımızdan əxz edib və bu texnologiya ilə birlikdə "ocaq" kəlməsi də onların dilinə keçib. Deyilənləri qonşu xalqların, eləcə də qədim yunanların əfsanələri də sübut etməkdədir.
Prof. Minəxanım Təkləli mövzu ilə bağlı yazır: "Türk mənşəli bu sözün leksik-semantik inkişafı çox maraqlıdır. Şübhəsiz, sözün ilkin mənası od // ot kökü ilə bağlıdır. Ancaq sonrakı inkişaf mərhələlərində bu söz artıq genişlənərək "ev, ailə, nəsil, ərazi, mərkəz" və b.k. mənalar qazanıb. Hətta bu mənaların bəzisi yazılı abidələrimizdə də müşahidə edilməkdədir: "Ocağa bunca avrat gəlməsin; ocağını söyündürün, – deyü söyləşdilər". (KDQ, V boy). Ocaq sözündəki məna inkişafı ona gətirib çıxarıb ki, istər rus dilində, istərsə də Azərbaycan dilində "mərkəz, ərazi, mənbə" və s. mənalar (sağlamlıq ocaqları, mədəniyyət ocaqları, müharibə ocağı və s. ifadələrindəki mənalar) qazanıb. Söz rus dili ilə yanaşı erməni və İran dillərinə də keçib. Dmitriyev Radlova istinad edərək sözün türk dillərində "qorn, yama dlya oqnya, dom, ubejişe, familiya, korpus yanıçar" mənalarını ifadə etdiyini göstərirdi"
Yuxarıda Azərbaycan türkcəsi materialı əsasında önə sürdüyümüz mülahizələr digər türk ləhcə və şivələri üçün də keçərlidir. Doğrudur, kök morfemlərdə fonetik, leksik-semantik, morfoloji səviyyələrdə fərqlənmələr, divergensiyalar var. Amma bu da faktdır ki, ən çox müşahidə olunan fonetik fərqlərdir.
Dil təfəkkürün ifadəçisidir və təfəkkürlə dil eyni anda, bir-birinə bağlı şəkildə ortaya çıxıb. Belə hesab olunur ki, mifoloji təfəkkür insan şüurunun formalaşması prosesinin ilkin mərhələsində təşəkkül tapıb. Əgər bu həqiqətən də belədirsə, deməli, ilkin nostratik dil vahidləri mütləq mifik təfəkkürlə bağlı olub. Maraqlıdır ki, Türk dilində mövcud olan təkhecalı omonim və paronim sözlər arasındakı semantik bağlılıq, məhz mifoloji platformadan izah oluna bilər. Məlum olduğu kimi, ən qədim insanların kosmoqonik görüşlərinə əsasən dünya üç qatdan ibarətdir:
1. Yuxarı dünya; 2. Orta dünya; 3. Aşağı dünya.
Bu, türklərdə də belə olub. Məsələn, Orxon-Yenisey kitabələrində Göy ata (yuxarı dünya) ilə Yer ananın (aşağı dünya) izdivacından İnsan övladının (orta dünya) doğulması qeyd edilir. Əski hunlar da xaqanları Metenin oğlunun Yer və Göydən doğulduğuna inanıblar. İranşünas Rayevski bu bölgünün qədim iranlıların (farsların) dünyagörüşünə də hakim olduğunu qeyd edib. Lakin o bu fikrini əsaslandırmaq üçün bütünlüklə irandilli hesab etdiyi iskit türklərinin mifologiyasına əsaslanıb. Folklorşünas Propp isə, eyni dünyagörüşün Amerika hindularından tutmuş Afrika zəncilərinə qədər bütün xalqların mifolo¬giyasında bu və ya digər şəkildə öz əksini tapdığını bildirir. Maraqlıdır ki, prototürk-Şumer mətnlərində Göy, Yer və İnsan, yəni yuxarı, orta və aşağı dünyaların adı VS(r) sxemi üzrə qurulmuş təkhecalı paronim sözlərlə ifadə olunub:
Ur (göy, yuxarı dünya, dağ); Ar (ər, kişi, insan, orta dünya); Or (er – yer, aşağı dünya).
Şübhəsiz ki, bu uyğunluq təsadüfi uyğunluq da ola bilərdi. Fəqət başqa faktlar da mövcuddur ki, həmin faktlar sözügedən uyğunluğun sistem təşkil etdiyini göstərir və hər cür təsadüfi istisna edir.
VS (ç) sxemi üzrə qurulmuş başqa paronim üçlüyü nəzərdən keçirək; Uç (uçmaq, uş-quş, yuxarı dünya); Aç (qaç-ağac, orta dünya); Oç (qoç, aşağı dünya).
Quş, ağac və qoç arasındakı mifik bağlılıq Oğuz xan əsatirində öz əksini aşağıdakı kimi tapıb: "...Oğuz Kağan böyük düşərgəsində... sağ yanda qırx qulac uzunluqda ağac ucaltdırdı. Onun başına bir qızıl toyuq (quş) qoydurdu. Ayağına bir ağ qoyun bağlatdı. Sol yanda qırx qulaclıq ağac ucaltdırdı. Onun da başına bir gümüş toyuq qoydurdu. Ayağına da bir qoyun bağlatdı."
İndi isə VS (z) sxemi ilə eyni qaydada qurulmuş digər paronim üçlüyü gözdən keçirək: Uz (quz-öküz); Az (xalq); Oz (su).
Burada çox qədim "Az" etnonimi ilə yanaşı, yuxarı dünyanı təmsil edən "Uz" (öküz) və aşağı dünyaya aid Oz (su) komponenti nəzəri cəlb edir. Öküz və su arasında mifik bağlılığı sübut edən çox sayda məlumat var. Məsələn, prototürk-Şumer ikonoqrafiyasında çayı içindəki balıqlarla birlikdə içib qurudan öküz başı təsvirinə tez-tez rast gəlmək mümkündür. "Bilqamıs" dastanından bir mifik süjetin illüstrasiyası olan bu təsvirlərin yaşı 4-5 min ilə bərabərdir. "Öküz" sözünün türk sözü olduğunu qeyd edən Mahmud Kaşğari (IX əsr) yazırdı: "Öküz – Ceyhun və Fərat kimi olan hər çaya verilən addır... Türk ölkəsində olan bir çox sular, dərələr öküz adı ilə adlanır."
Məşhur rus tədqiqatçısı S.Tolstov "oğuz" etnonimini "öküz" sözü ilə bağlayır və bu etnonimdə çaya, dənizə məxsus adların axtarılmasının lazım olduğunu bildirirdi. Görkəmli Azərbaycan alimi, mifoloq Mirəli Seyidov isə özünün "Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları" kitabında bildirir: "Bizcə, çaya, böyük suya "öküz" deyilməsi təsadüfi deyil. Çay, böyük su ilə öküz (heyvan mənasında) adi sinonim ola bilməz. Burada maraqlı əlaqə var... Bir çox türkdilli xalqlarda, o cümlədən qırğızlarda öküzlə – inəklə bağlı əfsanələr vardır ki, bunlar çayın öküz adlanması səbəbinin izahına kömək edir. Qırğız əfsanələrinin birində deyilir ki, inək (öküz) sudan yaranıb. Digər qırğız əfsanəsində isə deyilir ki, əski zamanlarda yer üzündə su yox idi. Böyük göy öküzü (koq-oquz) iki nəfər otarırdı. Onlar susuzluqdan yanırdılar. Göy öküzü dedi ki, mən su taparam və buynuzları ilə yeri qazmağa başladı. Su fışqırdı, axdı-daşdı və iki böyük su hovuzu yarandı. Bunlardan biri Zeysan gölü və Tenqiz (Dəniz) idi." Göründüyü kimi, "Uz" və "Oz" komponentləri arasında mifik bağ olub və bu bağın tarixi minillərlə ölçülməkdədir.
İndi isə VS (t) sxemi üzrə yaranmış "ut" (ud, günəş – yuxarı dünya), "at" (orta dünya) və "ot" (od – aşağı dünya) kəlmələri arasındakı mifik əlaqəyə nəzər salaq. İlk öncə "ut" (günəş) və "ot" (od) bağlılığına aid faktlardan söhbət açaq. Mirəli Seyidov yuxarıda adı çəkilən əsərində yazırdı: "İndi isə Günəş və odun mifoloji səciyyələrinin bəzilərini açaq: Günəş, xaqanlıq – hakimlik verir, insanları pis ruhlardan, pis niyyətlərdən qoruyur, təmizləyir, yüksək od tanrısı oymaq – oru hər şeyi biləndir, odun sahibi od – əzi (ot-ezzi) pak, təmiz, xeyirli, nicatverici ruhdur, od gələcəkdən xəbər verir. Günəşin, odun; eləcə də hər ikisi ilə bağlı tam biçimlənmiş tanrı, ilahə və hər ikisi ilə bağlı onqon, tanrı kimi formalaşmış inamlar lap əski türk qəbilələrinin, qəbilə birləşmələrinin təfəkkürünün zənginliyini və soypsixologiyasını nümayiş etdirir. Günəşlə, odla bağlı inamlar, anlayışlar, həyata yanaşma və onu dərketmə türkdilli xalqların, eləcə də azərbaycanlıların mifik-fəlsəfi, mifik-bədii təfəkküründə rol oynayıb."
Bu deyilənlərə onu da əlavə edək ki, irandillilərin qədim dini kitabı "Avesta"da od Günəş tanrısı Mitranın oğlu kimi təqdim edilir. "Ut-at-ot" üçlüyündə orta dünyanı təmsil edən atla bağlı da maraqlı məlumatlar vardır. Görkəmli folklorşünas P.Propp atın hər üç dünya (yuxarı, orta, aşağı) arasında vasitəçisi olması ilə bağlı süjetlərə dünyanın hər bir yerində rast gəlindiyini və bu süjetin vahid mifoloji qaynaqdan qaynaqlandığını qeyd edib. Eyni mifik süjetin Altay türkləri arasında geniş yayıldığı haqqında Potapov və ümumiyyətlə, türk-monqol xalqları arasında çox yayğın olduğu haqda Lipets kimi tədqiqatçılar məlumat veriblər. D.Rayevski isə eyni halın iskit mifologiyasına da xas olduğunu yazır. Deyilənlərə Oğuz xanın zülmət dünyasına atın belində gedib-gəlməsini, yəni "Oğuznamə"də atın mediator xüsusiyyətinin qabardılmasını da əlavə etmək lazımdır.
VS (l) sxemi ilə qurulmuş, yuxarı dünyanı bildirən "ul" (ulduz), orta dünyanı bildirən "al" (əl) və aşağı dünyanı bildirən "ol" (öl-göl) nostratik vahidləri arasında da maraqlı bir mifik əlaqə mövcud olub. "Ul" (ulduz) – "al" (əl), "ul"-"ol" (göl) bağlılığını nəzərdən keçirək. Bəri başdan qeyd edək ki, "Avesta"da Tiştra adlı ulduz su (göl) məbudu kimi təqdim edilir. Qədim Şumer ikonoqrafiyasında aypara və ulduza doğru yönəlmiş əl təsvirinin geniş yayılmış təsvirlərdəndir, eyni təsvirlər bu gün Azərbaycanın müsəlman qəbiristanlıq-larındakı başdaşları üzərində də istənilən qədərdir. Bunu da xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, bu gün Azərbaycanda belə bir inam mövcuddur ki, ulduzu əllə göstərmək olmaz, ulduzu əllə göstərən adam ölməlidir. Yeri gəlmişkən, diqqəti "ölmək" felinin kökündə qərar tutmuş "öl" vahidinin "ol" (öl-göl) komponenti ilə eyni VS (l) sxemi üzrə qurulmuş olmasına çəkərək, burada da bir bağlılığın olduğunu görmək olar. Bütün bu deyilənlər VS sxemi üzrə qurulmuş daha 12 nostratik dil vahidindən xəbər verməkdədir: "ur", "ar", "or", "uç", "aç", "oç", "uz", "az", "oz", "ul", "al", "ol".

Bəxtiyar Tuncay