Dədə Kərəm – Məcnun və Fərhadla eyni səviyyədə dayanan Şərqin məşhur məhəbbət cəfakeşidir. O, daha çox "Əsli-Kərəm" dastanının qəhrəmanı kimi şöhrət qazanıb. Tədqiqatlar göstərir ki, əksər dastanlarımızın qəhrəmanları kimi Kərəm də ustad aşıqlar tərəfindən uydurulmuş bədii surət deyil. O, nadir istedadlı saz və söz sərrafı olub. Kərəmi real şəxsiyyət kimi təsdiq edən folklorşünaslar onu daha çox XVI əsrlə bağlayırlar. Lakin dastanın özündəki bəzi hadisələr, müşahidə və dəlillər Kərəmi daha çox XIV əsrə aparır. Kərəmin qədim ozan-aşıq məktəbinə daxil olduğunu və xeyli qədimlərdə yaşadığını söyləməyə imkan verən dəlillərdən biri də onun başqa dastan qəhrəmanlarından fərqli olaraq daha çox mifikləşdirilməsidir. Dədə Qorquddan sonra xalq ədəbiyyatında dədə titulunu daşıyan (Dədə Yediyar, Dədə Qasım və b.), hadisələri qabaqcadan xəbər verməyi bacaran, adi adamların dərk edə bilmədiyi mənbələrdən agah olan sənətkarlardan və dastan qəhrəmanlarından ən qüdrətlisi də məhz Dədə Kərəmdir.
XIII-XIV əsrlərdə xalq dilinə olan ögey münasibət Dədə Kərəm kimi məşhur ozanların ədəbi irsinin yazıya köçürülüb yayılmasına imkan verməyib. Lakin Kərəmin şeirləri dillərdə dolaşıb, yaddaşlarda qorunub, daha da cilalanıb, onların müxtəlif variantları yaranıb.
Kərəmin adı ilə bağlı şeirləri üç qismə bölmək olar:
"Əsli-Kərəm" dastanında istifadə olunmuş şeirlər; Kərəm tərəfindən söylənmiş, lakin dastana daxil edilməmiş şeirlər; Kərəmin xələfləri – ozanlar və aşıqlar tərəfindən yaradılıb Kərəmin adı ilə bağlanmış şeirlər. Dastana daxil edilməmiş müstəqil şeirlər Orta Asiyada, Türkiyədə və Qafqazın müxtəlif xalqları arasında o qədər geniş yayılıb ki, onları Kərəm haqqında söylənmiş başqa ozanların şeirlərindən ayırmaq çətindir. Bu münasibətlə M.H.Təhmasib yazır: "Kərəm Dədə aşıq tərzində yazan qüdrətli bir aşıq-şair olub. Onun dastandan başqa yüzlərcə müstəqil qoşması, gəraylısı var. Kərəm Dədənin yalnız dastan qəhrəmanı deyil, tarixi bir şəxsiyyət, bir ədəbi sima olduğunu göstərən şeirlər, bəndlər, misralar da az deyil:

Başına döndüyüm ay Dədə Kərəm,
Gözlərim tor görür, ürəyim vərəm,
Dəryalar mürəkkəb, meşələr qələm,
Mollalar yazdıqca dərdim var mənim.

Dədə Kərəmin şeirlərindəki dərin məzmun, yüksək bədii dil və poetik ifadə vasitələri göstərir ki, onun yaradıcılığı zəngin ədəbi mühitdə formalaşıb. Onun keşiş Əslini ilk dəfə qaçırarkən boş qalmış yurda baxıb dediyi bayatıdakı məcaza diqqət yetirək:

Eləmi dərdə sərəm,
Bağlanıb dərdə Kərəm.
Qoşaram qəm kotanın
Sürərəm, dərd əkərəm.

Kərəmin şeirlərində Məcnunun Fərhad, Vərqa, Qəmbər, Loğman, Mənsur və başqa məhəbbət cəfakeşlərinin adlarını çəkib öz taleyini onların taleyi ilə bağlayır. "Bir kamil ustaddan dərsimi aldım" deyən qüdrətli söz ustadı Azərbaycan dilinin zənginliyindən istifadə edib təcnisin nadir və kamil nümunəsini yaradıb:

Öldüm, öldüm, Əslim, sənin əlindən,
Yandı sinəm, bir də göstər yara üz.
Həmişə üstündə titrədi canım,
Cəsəd dərdli, könül dərdli, yara üz.

...Dərdli Kərəm deyər, qurban yar üçün,
Kəs ciyərim, doğra bağrım, yar için,
Yar odur ki, yar yolunda yar üçün
Dərd-qəm çəkə, yaş axıda, yara üz.

Belə musiqili şeir dilinə malik olan Kərəm həm də qopuz-saz havalarının nadir növlərini bəstələyib: Kərəmi, Yanıq Kərəm, Zarıncı Kərəmi, Kərəm gözəlləməsi, Sallama Kərəmi və s. Sonralar Kərəm şeirlərinə əlavələr edildiyi kimi Kərəm havalarına da yeni-yeni havalar əlavə olunub (Şikəstə Kərəmi, Şirvan Kərəmi) və muğam havaları ilə qarışdırılıb.
Kərəmin şeirləri, yaratdığı havalar və dastanlar vaxtında yazıya alınmadığından ciddi təhriflərə uğrayıb, özünün adı isə şeirlərinin son bəndlərində yaşayıb, bir də "Əsli-Kərəm" dastanının qəhrəmanı kimi əbədiləşib. Dədə Kərəmin adı ilə bağlı olan "Əsli-Kərəm" dastanı Azərbaycan dastanları sırasında xüsusi yer tutur.
Dastanın əldə olan iki variantında (Gəncə və İsfahan) xan oğlu Kərəm müsəlman, sevdiyi Əsli isə keşiş qızı – ermənidir. Sevgililər arasında din elə bir Çin səddi çəkir ki, bu səddi aşmaq məhv olmaq deməkdir. Buna baxmayaraq bu iki gəncin məhəbbəti o qədər saf, təmiz və ülvi hisslərdən yoğrulub ki, onlar ayrı-ayrı dinlərə mənsub olsalar da məhəbbəti ondan uca tuturlar.
Kərəmin əsil adı olan Mahmudun mənası Ay ilə bağlıdır. Əsli isə yer, torpaq, kök, məhvər (güman ki, Asiya qitəsinin adı ilə bağlıdır) mənasındadır. Dastana astral görüşlərlə yanaşsaq, onda Əsli (Yer) ilə Kərəmin (Mahmud – Ay) məhəbbəti Ayla Yerin məcazi eşqi kimi təsəvvür olunmalıdır. Maraqlıdır ki, Mahmudun anası Qəmərbanunun adı da Ayla bağlıdır. Hətta atası Ziyad xanın adı da işıqla – Günəşlə əlaqəlidir. Əslinin atası Qara Məlik isə zülmət mənasındadır. Belə görünür ki, işıqla zülmət əks qütblərdə dayanıb barışa bilmədikləri kimi Əsli ilə Kərəmin eşqi də bir məcraya sığışıb qovuşa bilmir. Diqqət edilsə, belə astral-mifik təsəvvürlər "Əsli-Kərəm" dastanını daha qədimlərə aparır. Dastanın astral görüşlərlə bağlılığı, həm də bir sıra qədim süjetlərlə oxşarlığı onu az qala İslama keçid dövrünə də yaxınlaşdırır. Bu cür yaxınlıq "Dədə Qorqud" boyları ilə "Əsli-Kərəm" dastanı arasında da var. Məsələn, "Bamsı Beyrək" boyunda bu yaxınlığın izlərini görürük. Hər iki dastanda atalar övladsızdırlar. Uşaqlar nəzir-niyazla anadan olur və "göbəkkəsmə" adlandırılırdılar. Hər iki əsərdə gənclər adaxlı olduqlarına baxmayaraq, ov zamanı qızın evi yanında görüşürlər (hətta demək olar ki, bu görüşlərin təfərrüatı da eynidir). Özünün kim olduğunu nişan vermək, sonra da üzüyü qızın barmağına keçirmək və s. hər iki dastanda təkrar olunur. Yeri gəlmişkən xatırladaq ki, Kərəm şikayətlərinin birində hətta "Ağqovaqqız – Beyrək bəyinin dəngi" deyə Beyrəyin adını da xatırlayır.
"Qazan xanın evinin yağmalanması" boyunda Qazan xan "qurd üzü mübarək olar" deyib, əsir aparılmış ailəsini qurddan soruşur. Kərəm də Əslini axtararkən "Qurdlar, Əslini gördüzmü?" deyə xəbər alır. Qazan xan ailəsini "Su haqq didarın görmüşdür, mən bu suyla xəbərləşim" - deyə ona müraciət edir. Kərəm də suya müraciət edərkən eyni ifadəni işlədir.

Abi-həyat kimi daim axarsan,
Haqqın camalına hər dəm baxarsan.

"Kitabi-Dədə Qorqud" boylarında göy matəm rəngi he¬sab edilir. Yaxın adamları ölən yaslıların "göy bağlayıb qara sarınmaq" adətindən

Kərəm də eyni mənada bəhs edir:
Fələklər göy geymiş, mələklər qara,
İndən belə əhalıma vay deyim.

Qanturalı İç və Daş oğuz ellərindən özünəlayiq qız tapa bilmir, Trabzona gedib tərsa qızı Selcan xatunla evlənir. Kərəm də Gəncədə müsəlmanlığı qəbul etməmiş Qara Məliyin, yaxud Qara Keşişin qızı Əsli xanımı sevir...
"Əsli-Kərəm" dastanının ilk bütöv variantlarında işlənən onlarca ifadə – nəsnə, say, yey, uğur, üşənmək, yazı, qarpmaq, duş, ün, çaş, göz, qırçın, inilti və s. sözlər "Dədə Qorqud" boylarında da eyni məzmunu daşıyır. "Dədə Qorqud" boyları ilə "Əsli-Kərəm" dastanının ilk variantı dil və ifadə baxımından ardıcıl müqayisə edilərsə, hər iki abidə arasında müəyyən pa¬ralellər görmək olar. Yalnız onu xatırladaq ki, Dədə Qorqudun hər bir şeirinin əvvəlində işlətdiyi "hey!" nidasına Kərəmin şeirlərində də rast gəlinir. Məsələn, "Kitabi-Dədə Qorqud"da:

Hey qırx eşim, qırx yoldaşım,
Qurban olsun sizə mənim başım.
"Əsli-Kərəm" dastanında:
Ərzrumun gədiyinə varanda,
Onda dedim, qadir mövləm, aman hey.
Hər tərəfdən coşğun boran, bad əsər,
Tutmuş hər yanımı çiskin, duman hey.

"Dədə Qorqud" boylarında Oğuz qəbilələrinin əsas məs¬kənlərindən biri Gəncədir. Əsas qəhrəmanlardan biri olan Bəkil oğlu İmran məhz Gəncə tərəflərdə Gürcüstan sərhədində ölkənin keşiyini çəkir. Kərəm də Gəncənin məşhur dədə ozanıdır.
Dədə Kərəm klassik irsə yaxından bələd olub. Bu yaxınlıq yalnız Leyli və Məcnun, Fərhad və Şirin kimi eşq fədailərinin Kərəm qoşmalarında xatırlanmasında və ya onların taleyini öz taleyinə bənzədilməsində daha aydın görünür. "Leyli-Məcnun" dastanı ilə müqayisələr aparsaq, həm dastanların ümumi quruluşunda, həm də surətlərin taleyində, aqibətində oxşar əlamətlər aydın görünür. Hər iki dastanın – "Leyli-Məcnun" və "Əsli-Kərəm"in süjeti və məzmunu çox oxşardır. Leyli və Məcnun bir-birilərini dərin bir məhəbbətlə sevirlər. Lakin Leylinin atası qızını Məcnuna vermir. Hətta qızını bu yoldan uzaqlaşdırmaq üçün İbn Səlama ərə verir. Leyli isə bu izdivaca razı olmayıb vaxtı uzadır... Kərəm də Əslinin atasından aldadıcı cavab alır və qızını bir keşiş oğluna nişanlayır. Əsli də ondan möhlət istəyir. Məcnunun daxili dünyası ilə Kərəmin daxili dünyası arasında yaxınlıq var.
Atası min bəhanə ilə Leylini Məcnuna vermədiyi kimi Qara Məlik də bəhanələr tapıb Əslini Kərəmə vermir. Hüquqsuz Leylinin keçirdiyi iztirabları Qara Keşişin tilsimindən yaxa qurtara bilməyən Əsli də keçirir. Hər iki dastan qəhrəmanlarının taleyi faciə ilə sona yetir. Nizami ərəblərin ağızlarda dolaşan Məcnun təxəllüslü Qeyslə Leylinin sevgisi haqqında yayılmış rəvayətlər əsasında "Leyli və Məcnun" poemasını farsca qələmə alıb, XIV əsrin məşhur ozanı olan Mahmud isə Dədə Kərəm təxəllüsü ilə "Əsli-Kərəm" dastanını doğma dildə yaradıb. Dastan janrının yaradıcılarından bəhs edən M.H.Təhmasib yazır: "Bizcə, bu dastanın "müəllifi", yaradıcısı olan Kərəm Dədə öz zəmanəsinin aşıq tərzində yazıb-yaradan şairləri, dədələri içərisində öz savadı, biliyi, məlumatı ilə də başqalarından fərqlənən bir sima imiş. O, Nizamidən də, ərəb rəvayətlərindən də xəbərdar imiş".
Nizami, Məhsəti, Əbüəla kimi böyük sənətkarlar yetirən Gəncə ədəbi mühiti şübhəsiz, ozan-aşıq sənətinin də beşiyi olub. Oğuz ellərinin əsas mərkəzlərindən sayılan Gəncədə xüsusi ozanlar məhəlləsi indi də qalmaqdadır. Burada hələ XVI əsrdə Qurbani ilə Dədə Yediyar deyişmiş, Qurbani öz şeirlərində dönə-dönə Dədə Kərəmi yada salıb. Nizaminin poeması ilkin mənbə kimi VII əsrin ərəb rəvayətlərindən qidalanmışsa, Ozan Mahmudun (Dədə Kərəmin) yaratdığı dastanın da ilk izləri VII – VIII əsrlərin islama keçid mərhələləri ilə səsləşir. Bu izdivacın ziddiyyəti islam dinini qəbul edənlərlə özgə dinə sığınanlar arasında gedir. Çünki "Əsli-Kərəm" dastanının süjeti ilə səsləşən onlarca rəvayət Qafqazda, eləcə də Şərqdə, o cümlədən Asiyada geniş yayılmışdır. "Qara Məlik dastanı", "Kərim-Süsən", "Kozi Körpəş və Bayan Sulu", "Səlcum Paşa" və s. dastanlar bu sıradandır.

Qara Namazov
professor