Qarabağ bölgəsinin söyləyiciləri bayatıları da avazla söyləyirlər

Bayatı folklorumuzun ən geniş yayılmış, lakonik, təsirli və oynaq janrlarından biridir. Hər bir folklor nümunəsi, o cümlədən bayatılar xalqımızın adət-ənənəsini, etnoqrafiyasını, həyat tərzini, bütövlükdə dünyagörüşünü əks etdirir. Bayatı Qarabağ folklorunun ən işlək janrlarındandır. Elə bayatı ifaçıları ilə rastlaşırdıq ki, onların repertuarında 30-40, bəzən daha çox bayatı vardı. Söyləyicilərin verdiyi məlumatlara görə, əvvəllər qadınlar hansısa səbəbdən bir yerə yığılanda bayatılar söyləyər, bir-birləri ilə deyişərmişlər. Həmin söyləyicilərdən birinin dediklərini olduğu kimi veririk: "Bir yol yığılmışdıx dedığım bu qarının yanına. Belə 10-12 qızdı, gəlindi. Alax çəhmağa getmişdıx. Hamı yığılmışıx bi boş otağa. Qarı düşdü ortalığa:

Yeri, yeri, dam üsdə yeri,
Qızıl cam üsdə yeri.
Əyaxların ağrısa,
Çıx sinəm üsdə yeri.

Bizdən bir gülüş qopdu. Qarıdan nə sözdər çıxır. Biri də çıxdı birin oxudu:

Mən belə dosdu neynirəm,
Dosd mənnən küsdü, neynirəm?
Özü xayın, qəlbi pisdi,
Mən belə dosdu neynirəm?

Söyləyici yuxarıdakı bayatıları deyərkən qəfildən coşdu, əllərini sinəsi bərabərinə qaldırıb çırtıq çala-çala, avazla oxumağa başladı. Onun bu hərəkəti o qədər qəfil alındı ki, biz videonu açmağa belə macal tapmadıq. Biz həmin qadının evində beş gecə qalmışıq. Ən qəribəsi bu idi ki, söyləyici qadın əvvəlki üç gün ərzində çox utanmış, yalnız bizə isinişdikdən sonra danışmağa başlamışdı. Ailə üzvlərinin yanında danışmaq istəməmiş, ikimiz tək qaldığımızda suallarımızı cavablandırmışdı. Onu da qeyd edək ki, müxtəlif bölgələrimizdə folklor toplayarkən dəfələrlə ailə üzvlərinin yanında danışmağa utanan, yalnız qaldığımızda isə xeyli mətn danışan söyləyicilərlə qarşılaşmışıq.
Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, qarabağlılar arasında bayatı deyən kişi söyləyicilərlə də az rastlaşmadıq. Düzdür, onların repertuarı qadın söyləyicilərlə müqayisədə bir qədər kasıbdır, amma bu hal digər bölgələrimizə nisbətən Qarabağ sakinləri arasında daha geniş yayılıb.
Biz bayatını folklor kitablarından şeir kimi oxumağa adət etmişik. Ancaq folklor toplayanlar yaxşı bilirlər ki, klassik ənənədə bayatı mətni şeir kimi deyilmir, mahnı kimi oxunur. Qarabağ bölgəsinin söyləyiciləri də bayatıları xüsusi avazla söyləyirdilər. Amma həmin söyləyicilərin bir qismindən bayatı söyləməyi xahiş etdiyimizdə sanki şeir deyirdilər. Eşitdikləri kimi söyləmələrini istədiyimizdən sonra isə avazla oxumağa başlayırdılar. Bunun bir səbəbi onların utancaqlığı idisə, əsas səbəb bayatı söyləmək ənənəsinin zəifləməsi ilə əlaqədardır. Bir qisim söyləyicilər isə elə əvvəldən avazla oxuyurdular. Buna əksər regionlarımızda "bayatı çağırmaq" deyirlər. Bəzi regionlarımızda, məsələn, Balakəndə isə bayatını "hayla" adlandırır və "bayatı çağırmaq" ifadəsinin əvəzinə "hayla oxumaq" ifadəsi işlədirlər. Balakəndə, eləcə də Zaqatalanın Tala kəndlərində haylaları tənbur adlı musiqi alətinin müşayiəti ilə çalıb oxuyurlar.
Bəzən söyləyicilərə bayatı deməklərini xahiş etdiyimizdə, "A bala, cavansan, ürəyin xarav olar", "Bayatı deməyə başladımsa, gözümdən yaş çıxacaq" kimi cümlələr eşidirdik. Qarabağ bayatıları mövzuca olduqca rəngarəngdir. Amma erməni işğalından sonra qarabağlılar arasında vətən, yurd həsrəti ilə bağlı bayatıların daha çox söyləndiyinin şahidi oluruq. Yəni qərbi azərbaycanlılarda olduğu kimi, qarabağlılar arasında da Vətən, yurd həsrəti ilə bağlı bayatılar daha aktiv şəkildə deyilir:


Buxarı qurum olar,
Yandıxca qurum olar.
Vətən yada düşəndə
Ürəyə zulum olar.

Aşıx diyarbadiyar,
Xalıx diyarbadiyar.
Qoydu sapanda bizi,
Atdı diyarbadiyar.

Yaylığımız yağlıdı,
Sinəm çarpaz dağlıdı.
Nə gələn var, nə gedən,
Yollarımız bağlıdı.

Məhəbbət mövzulu bayatılar qarabağlıların dilində vətən həsrətli bayatılara çevrilib. Hisslər bayatının mövzusunu dəyişmək gücünə malikdir. Bayatını söylədiyi anda söyləyicidə hansı hiss qabarıqdırsa, o hiss də bayatıda önə çıxır. 1996-ci ildə Şəki rayonunun Cumakənd adlı ərazisində folklor ezamiyyətində olarkən həmin kəndin sakini Şəhmirova Əsmər Balabəy qızından başqa folklor mətnləri ilə birlikdə aşağıdakı bayatını da qeydə almışdıq:

Yaylığım aşdı-uşdu,
Bir ucu suya düşdü.
Heyf mən yazan məytuf
Getdi qədirbilməzə düşdü.

2004-cü ildə folklor toplayarkən Şəki rayonu Paliment adlı ərazisində məskunlaşmış Ağdam rayonu Mərzili kənd sakini Səfərova Kifayət Cəmil qızı həmin bayatını bizə bu variantda dedi:

Dəsmalım aşdı-uşdu,
Bir ucu suya düşdü.
Hayıf mənim gül ömrüm
Gəldi qəribliyə düşdü.

Yenə bir bayatını üç variantda qeydə ala bildik. 1996-cı ildə Şəki rayonu Cumakənd sakini Mustafayeva Pəri Əhməd qızı bizə belə bir bayatı söyləmişdi:

Bulağın başı yandı,
Divinin başı yandı.
Təkcə sənnən ötəri
Ürəyimin başı yandı.

Həmin bayatını 2003-cü ildə Şəki rayonu Baş Göynük kənd sakini Mürşüdova Bənövşə Yusif qızından aşağıdakı variantda qeydə aldıq:

Arpa qoruğun başı,
Qızıl üzüyün qaşı.
Səni mənnən eliyənin
Yansın ürəyinin başı.

2004-cü ildə folklor ezamiyyətində olarkən 1992-ci ildən Şəki rayonu Paliment ərazisində məskunlaşan Laçın rayonu Kürdhacılı kənd (Laçın rayonun əhalisi bu kəndi "Qurdqacı" adlandırsa da, nədənsə sonralar həmin kəndin adı "Kürdhacılı" kimi sənədləşdirilmişdir) sakini İbadova Pakizə Cavanşir qızının dilində həmin bayatı vətən həsrətli qarğış-bayatıya çevrilmişdi:

Dağlarının başı yansın,
Divinin daşı yansın.
Bizi vətənnən edən
Ürəyinin başı yansın.

Qarabağlıların təkcə bayatıları deyil, laylaları da vətən həsrətlidir:

Deer, mən aşıx,
deyirəm, yaralı dağlar,
Laylay balam, a laylay.
Kəsif aranı dağlar,
Laylay balam, laylay.
Nə gedən var, nə gələn
Kəsif aranı dağlar, a laylay, laylay.

Aran yerin arpası,
Laylay balam, a laylay.
Qərif qızın körpəsi,
Laylay balam, a laylay.

Qarabağ bayatılarının bir qismi də Qarabağın işğalını, qaçqınların başına gələn müsibətləri əks etdirir:

Dağda boran oldumu?
Yağdı, boran oldumu?
Çoxlu girov itirdik
Onu görən oldumu?

Qarabağdan gəlirəm,
Yüküm yoxdu, zəliləm.
Bir döşəy at, bir yasdıx
Əcəl gəlib, ölürəm.

Onu da qeyd etmək maraqlı olardı ki, Şəki folklor mühitini araşdırarkən müşahidə etmişdik ki, qərbi azərbaycanlılara nisbətən qarabağlılar daha cox "şəkililəşməyə" məruz qalıblar. "Şəkililəşmə" özünü istər mədəniyyətdə, istər ləhcədə, istərsə də folklorda göstərmişdir. Həm də yaşlı qarabağlılara nisbətən gənclər bu təsirə daha çox məruz qalmışlar. Əslində bu hal ancaq Şəki ərazisində məskunlaşmağa məcbur olmuş qarabağlılarda yox, bütün bölğələrimizə səpələnmiş qarabağlılarda müşahidə olunur. Görünür, bu, qərbi azərbaycanlılardan fərqli olaraq, qarabağlıların kompakt halında yaşamamaları ilə bağlıdır.
Bəzən də söyləyici bayatını hansısa bir əhvalatla əlaqələndirib deyir: "Bostana oğru gəlir. Kişi də yatıf. Atdarı tərpədifdilər ki, kişini qorxutsunnar. Kişi duruf bunları qovalamasın də. Bular tərpətdikcə o da yellənirmiş. Yelləndikcə deyirmiş:

Qarabağda bağ olmaz
Qara salxım ağ olmaz.
Mənim kimi dərtdinin
Ürəyində yağ olmaz


Onu da qeyd edək ki, bəzən söyləyicinin dediyi bayatıdan məlum olur ki, bu parça hansısa situasiya ilə əlaqəli deyilib. Amma ya söyləyici həmin hadisəni danışmayıb, ya da toplayıcı həmin hissəni artıq sayaraq mətndən çıxarıb atıb. Bu da mümkündür ki, toplayıcı bayatının hansı hadisə ilə bağlı deyildiyini soruşmağı unudub. Aşağıda verdiyimiz misal bu qəbil bayatılarımızdan biridir:


İsmət durduğu yerdə,
Boynun burduğu yerdə.
Namərd, əlin qurusun
İsməti vurduğun yerdə.


Söyləyici bayatını bəzən ifa prosesində yaradır. Təbii ki, bu cür bayatılar toplandığı anda kamil sənət nümunəsi ola bilmir:

Gəlifsınız, yerınız var.
Döşəyiniz var, dörünüz var.
Məni qəbul eliyif gəlifsınız
Gözüm üsdə yerinız var.


Bəzi folklorşünasların fikrincə, Azərbaycan bayatıları daha çox "əzizinəm", "eləmi", "mən aşiq" kimi kəlmələrlə başlanır. Folklorşünas alim V.Vəliyev yazır ki, Azərbaycan bayatılarında başqa türkdilli xalqlarda olmayan formal bir əlamət vardır: bizim bayatılarımız əsasən "əzizinəm", "eləmi", "mən aşıq" kimi şablon kəlmələrlə başlanır. Biz folklor nümunələri toplayarkən belə "şablon" kəlmələrlə başlanan bayatılarla az rastlaşdıq. Qeydə aldığımız bayatılar, əsasən, aşağıdakı tipli cümlələrlə başlanır:

Ay başına döndüyüm,
Gün başına döndüyüm.
Sənin kimi ölənnən
Var başına döndüyüm?

Sarı çiçək əlimdə,
Sahatım biləyimdə.
Allah, məni öldürmə
Arzum var ürəyimdə.

Onu da qeyd edək ki, bu tipli bayatıları daha çox yaşlı nəslin dilindən eşidirik. Və qeydə aldığımız bayatıların çoxusu da belə "şablon" kəlmələrsiz başlanır. "Şablon" kəlmələrlə başlanan bayatıları daha çox orta yaşlılardan və gənc nəslin nümayəndələrindən qeydə almışıq. Görünür, bu televiziyanın və kitabların təsiri ilə bağlıdır. Onu da qeyd edək ki, regiondan qeydə alınmış bayatıların bir qisminin misralarında hecaların sayı yeddi yox, yeddidən artıq və ya əksikdir.

Mən aşıx, sən gəlincən (7)
Sənət verərəm sən gəlincən (9)
Azreyıl gəlsə, can vermərəm (9)
Gözdərəm sən gəlincən. (7)

Mən aşıx belə neylər, (7)
Yel əsər, belə neylər. (7)
Çarxı çönmüş fələy (6)
Adamın axırın beləmi eylər. (11)

Dağları gəzdim, gəldim (7)
Daşdarın düzdüm gəldim. (7)
Gözdədim heş kəs gəlmədi (8)
Əlimi üzdüm gəldim. (7)

Bayatı janrı haqqında söylədiklərimiz Qarabağ folklorunda, eləcə də ümümazərbaycan folklorunda klassik folklorun bu janrının müasir vəziyyəti haqqında müəyyən təsəvvür yaratmağa imkan yaradır.


Ləman Vaqifqızı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru