Güney Azərbaycanda da qızlarımızın əl işləri bacarıqları yüksək dəyərləndirilir

Güləbətin işləmələr və onun digər növləri naxışsalma mədəniyyəti kimi eyni zamanda bədii tikmə sənəti hesab olunur. Burada bir incə detal var: sadəcə, tikmə sənəti yox, bədii tikmə sənəti. Tikmə sənətində bədiilik özünü göstərirsə, deməli, burada təxəyyülün rolu mühümdür, bədii təxəyyüllə yanaşı emririk təfəkkür də burada başlıca rol oynayır. Eyni zamanda bədiiliyi ifadə etmək üçün də "təsvir vasitəsi" olan xammalın olması vacibdir. Bu "bədii təsvir vasitələri" müxtəlif növdən olan "bədii xammal" ehtiyatında – rəngli ipək saplar, qızıl və gümüşdən kəsilmiş zərif tellər, qiymətli parça növləri, muncuqlar, pilək və s.-də reallaşırdı. Belə olan halda isə şübhəsiz, bu toxuculuq sənətkarlığı sadəcə, əntiq əşyalar, gözəl geyimlər istehsalı ilə öz xarakterini məhdudlaşdırmırdı, bu toxuculuq ləvazimatlarında müəyyən ideoqrafik işarələr də müəyyən dərəcədə özünü nişan verməli idi. Çünki bədii işləmə sənəti özlüyündə hansısa bədii duyğular, incə hisslər aşılamalı idi. Bədii söz öz oxucusunu, dinləyicisini sehrinə saldığı kimi, bədii tikmə sənəti də müştərisini, öz alıcısını bədii işləmə zövqü ilə, naxış işarələr vasitəsilə özünəməxsus simvollar aləminə ararıb çıxarmalı idi. Burada "oxu" vasitəsi rənglər, naxışlar olur, tikmə növündə "bədii ifadə-təsvir vasitələri" kimi istifadə olunan bədii materiallar olur.
Fikrimizi Fəzail Vəliyevin "Uşaq geyimləri" adlı etnoqrafik oçerkindən bir hissəyə yönəldib, tikmə bəzəklərin uşaq raltarında oynadığı rolun sadəcə naxış məqsədi daşımadığını, həm də dini-mifik dünyagörüşü ilə sıx bağlı olduğunu görərik: "Uşaq geyimlərinə əlavə edilən müxtəlif tikmə bəzəklər, naxışlar və bəxyələr (bafta, şahnəsənd, zəncirə, rilək, sərmə, gəldirgə, görüş, dördtikə, çalkeçir, güləbətin, muncuq tikmə və s.) sırf bəzək funksiyası daşıyırdısa, rəngli şüşələrdən və qiymətli metallardan hazırlanmış muncuqlar (göz muncuğu, sarılıq muncuğu, möhrə muncuğu, qusuntu muncuğu, süleymani, göyərtmə muncuğu, baboğlu (babaqulu) muncuğu, şəvə muncuğu və s.), həmçinin üstü rəngli saplarla örtülü olan üçkünc dualar, tısbağa kürəyi, dağdağan çiliyi asma bəzək növlərinin digər bir qrurunu təşkil etməklə, xəstəlikdən (bədnəzərdən), şər qüvvələrin hökmündən, sehrbaz tilsimindən qorunmaq məqsədi güdürdü. Bunların müəyyən dini-mifik dünyagörüşü və təfəkkür tərzi ilə bağlılığı xalq arasında onlara çox güclü inam yaratmışdı. Belə asmaların hər birinin müəyyən mühafizə etmə gücü olduğunu xalq dəfələrlə sınaqdan çıxarmışdı. Məsələn, digər muncuqlar arasına taxılan şəvə muncuğu uşağı qarabasmadan, sarılıq muncuğu sarılığa tutulmaqdan, nəzər duaları, göz muncuğu və dağdağan çiliyi bədnəzərdən, möhrə muncuğu mədə ağrısından, qusuntu muncuğu soyuqdəymədən, baboğlu (babaqulu) muncuğu şərdən və bədbəxtlikdən "qoruyurdu". "Süleymani" altı künclü metalın (əsasən gümüşün) içərisinə yerləşdirilmiş muncuq olub, həm paltardan asılır, həm də yatan zaman uşağın başının altına qoyulurdu. Bu muncuq uşağı bəd ruhlardan (hal anası, şeşə, şərrə, vurğun və s.) qorumaq üçün düşünülmüşdü. Q.P.Vasilyeva yazırdı ki, müxtəlif materiallardan (gümüş, muncuq, ağac) hazırlanan bu bəzəklər uşaq anadan olduğu ilk gündəncə onun boynuna, əllərinə, ayaqlarına, papağına və paltarına bəndlənirdi.
XX yüzilliyin əvvəllərindən başlayaraq ailə və məişət tərzində, iqtisadi və mədəni həyatda baş verən köklü dəyişikliklər qadın və kişi geyimləri kimi, uşaq geyimlərinin də fabrik istehsalı olan geyimlərlə əvəz olunmasını şərtləndirib, XIX yüzilliyin ənənəvi geyim elementlərini istifadədən çıxarıb, uşaq geyimləri və bəzəklərlə bağlı bir sıra adətləri, inamları və mərasimləri isə unutdurub". Güləbətinin butaya transfer olunması güləbətin gəbədə açıq-aşkar özünü göstərir. Burada artıq güləbətin naxışları tikmə sənət növündən toxuma naxışlara köçür. Güləbətin xalçasının buta ilə oxşar, eyni əlamətlər kəsb etməsi həm də güləbətin gəbəsindəki naxışların buta naxışları ilə oxşarlıq, eynilik təşkil etməsindədir. Deməli, güləbətin tikmə-bəzək sənətindəki rəmzi naxış-bəzəklər güləbətin gəbədə birbaşa rəmzi naxış elementlərinə çevrilir. Beləliklə, güləbətin tikmə növləri tədrici inkişaf yolu keçərək müxtəlif tikmə sənəti nümunələri vasitəsilə gerçəkləşir və gəlib sonda güləbətin naxış salma mədəniyyəti inciləri kimi güləbətin gəbədə tamamlanır. Güləbətin işləmələr tikmə-toxuma sənəti kimi baftaçılıqda öz sinkretik ifadəsini tarıb, güləbətin gəbədə isə artıq toxuma sənəti kimi son mərhələyə gedib çatır və bununla öz yerini xalçaçılığa təqdim etmiş olur. Əlbəttə, burada əsas məsələ güləbətin, bafta və buta naxışlarının simvolik mənalar daşımaları baxımından təkamülü ilə bağlıdır. Yəni güləbətin işləmələrdəki naxışlar bir tikmə-toxuma sənəti olmaqdan başqa, həm də ilkin yazı-oxu kodları – rəmzi işarələr səciyyəsi daşıyırdısa, bu yazı-işarə simvolları cilalanıb-təkmilləşib baftaçılıq peşəsində müəyyən irəliləyiş mərhələsinə gəlib çatdısa, güləbətin xalçada artıq öz işarəvi mahiyyətini naxışlar şəklində "gül açıb danışmaqla", birbaşa düşüncələrə diqtə eləməyə başladı. Beləcə, güləbətin tikmə sənəti öz yaranışından öz bətnində gəzdirdiyi-yaşatdığı gizli simvolları müxtəlif tikmə sənəti nümunələrində səpələdiyi kimi, bu yolla öz batini-işarəvi mahiyyətini tikmə-toxuma sənəti növü olaraq baftaçılıqda bir qədər də qabarıq ifadə etməyə başladı, nəhayət, bu simvolik məna dərəcəsini güləbətin gəbənin simasında buta naxışlarının ilkin hüceyrələri-rüşeymləri şəklində açıq-aşkar aşkarladı.
Güləbətin tikmə sənətinin də, xalça toxuma ustalığının da xalq arasında milli-mental ölçülərdən dəyərləndirilməsi məsələsi də maraqlıdır. Əvvəllər – XX əsrin sonlarına kimi valideynlər oğullarını evləndirmək niyyətinə düşəndə qız seçərkən evlərinə gəlin gətirəcəkləri qızın tikmə-toxuma sənətini bilmə məharətinə xüsusi diqqət verərdilər. "Filankəsin qızı yaxşı qızdır, əlindən bir inni-cinni qurtarmaz" deyərək həmin qızın yaxşı gəbə-palaz toxuduğunu, yaxşı corablar, yilet-yaket və s. hörə bildiyini tərif edərdilər və bu kimi əl qabiliyyətinə görə də onun "ev qızı" - yəni ailələri üçün layiqli gəlin olacağını düşünüb-söyləyərdilər. Bu milli-mental düşüncə tipi həm də özlüyündə onu işarələyir ki, burada qızlarımızın əl işləri ilə hörmə məharəti təqdir edilərkən, onların bu məqamda güləbətin işləmələri növlərindən yaxşı baş çıxardığı məsələsini nəzərdə tutar, toxuma ustalıqlarını önə çəkərkən isə bafta toxumaq, cürbəcür xalça-gəbə çeşniləri, naxışları vura bilməkləri amili göz önündə canlandırılardı. Deməli, güləbətin tikmə sənəti ilə məşğul olmaq, bafta, xalı-xalça toxuya bilmək amili qızlarımızın ən yaxşı əl işləri kimi təqdir edilməklə yanaşı həm də onların gələcəkdə övladlarına gözəl, yarlı-yaraşıqlı ev xanımı (digər folklor deyimi ilə nişanlı-buta) olacaqları zənn edilərmiş. Qızlarımıza verilən bu milli-mental dəyər ölçüsü həm də onların valideynlərin gözündə övladları üçün gələcək nişanlı, buta seçilmələrində başlıca rol oynayırdı. Bu prizmadan diqqət çəkdikdə, güləbətin, bafta toxumaq, gəbə (güləbətin gəbə və s.)toxumaq sənətinin özünün də bilavasitə butalanma prosesində gerçək rol oynadığı üzə çıxır və bu cəhət bir daha gül-güləbətin-gülbuta-buta elementlərinin bir-birlərilə gerçək həyat həqiqəti olaraq birbaşa bağlılıqlarını açıb göstərir.
Mən Güney Azərbaycanda olarkən orada yaşayan soydaşlarımıza bu adət-ənənədən söz açdıqda, onlardan da o tayda yaşayan azərbaycanlılar arasında da qızlarımızın əl işləri bacarıqlarının – tikmə, toxuma məharətlərinin olmasının yüksək dəyərləndirildiklərinin və qız bəyənmə amilində mühüm rol oynadığının təsdiqini eşitdim. Buradan həm də o qənaət hasil olar ki, tikmə-toxuma sənətilə məşğul olan qızlarımız həmin bəzək işləmələrə, toxuduqları gəbənin güllərinə - naxışlarına bir ideya-simvol vasitəsi (hətta məktub) kimi yanaşıb, oradakı bəzək və haşiyələrə, naxışlara öz ürəklərinin arzusunu köçürməklə simvolik məzmun çaları daşıyan işarələr yaradıblar. Buta naxışları da elə bu ideya və arzunun təsvir-kod şəklindəki bir təcəssümüdür. Buta isə canlı həyatımızın məhvəridir, butadan kənarda həyat yoxdur, buta naxışlarının ifadəsi isə canlı həyatın inikası olaraq tikmə və toxuma sənəti nümunələrimizə köçürülüb.
Canlı həyatın mərasimi hadisə kimi real inikasından olan toy-evlənmə ilə bağlı Azərbaycanda yaşayan etnik qrurlardan avarların, saxurların toy libasını təsvir edən Məhəbbət Paşayeva yazır: "Saxur gəlinləri də avarlarda olduğu kimi başlarına "tac" deyilən qabağından gümüş pullar asılan dəbilqəyə bənzər metal baş örtüyü qoyar, onun üstündən isə gəlinin üzünə duvaq kimi ağ, ətəyi haşiyəli ipək kəlağayı atırdılar. Ənənəyə görə, gəlinin başına bölgədə "qülbəndi" və ya "irat" adlanan əlvan kəlağayılardan çalma da bağlayardılar. Bölgə üçün xarakterik olan "düyməçə" saxurlar arasında da yayğın idi və "dümçə" kimi ifadə edilirdi. Dümçə dördkünc parça və onun ortasına tikilmiş üçkünc hissədən ibarət idi. Dümçənin üçkünc arxa hissəsi xüsusi bağlarla ön hissəyə birləşdirilirdi. Dümçənin ön hissəsi gümüş zəncir və qotazlarla bəzədilərdi. Dümçə başa geyildikdən sonra gülbəndi çalma formasında bağlanardı. Keçmişdə Zaqatala bölgəsində çalma özünəməxsus formada bağlanardı. Gülbəndinin ucları çənənin altından üzüyuxarı qaldırılaraq boyunun ardına atılırdı. Onun üstündən isə alını tutan burulmuş kiçik yaylıq bağlayırdılar. Ərə getmiş qadınlar da toy məclisinə gedərkən "dümçə"nin üstündən uzunluğu 2,5 m olan kələğayını diaqonal formada qatlayaraq başlarına atır, uclarını isə çalma formasında başlarına dolayırdılar. Bu cür çalma bağlamaq ərdə olan gəlinlər üçün xarakterik idi.
XX əsrin 30-cu illərinə qədər bölgədə saxurların ənənəvi qadın geyimi avarlarda olduğu kimi düz biçilmiş uzun, köynəkvari paltar-don, ensiz şalvar, önlük və arxalıqdan ibarət idi. Lakin avarlardan fərqli olaraq saxurlar üst köynəyini "qurt", şalvarı "vaxçək" və ya "bada", önlüyü "yelək" adlandırırdılar. Saxurlar da gəlin bəzəklərində gümüş kəmər, sinəbənd, gümüş bilərzik, qabaqlıq (üzərinə qızıl və ya gümüş pullar tikilmiş və alına bağlanan bəzək), təsmə və ya əmbərcə adlanan saç bağı və s. kimi müxtəlif bəzək əşyalarına üstünlük verərdilər. Üstünə üç cərgə gümüş pullar, ətəyinə isə xırda pullar-quruşlar tikilmiş dəri kəmərlər də saxur qadınları üçün xarakterik idi. Bölgədə buna "pullu kəmər" deyirdilər".


Şakir Albalıyev
araşdırmaçı