Dostoyevski: "Dünyanı yalnız gözəllik xilas edəcək!"



1-ci yazı

Dostoyevskinin (1821-1881) müasiri rus riyaziyyatçısı Rusiya EA-nın ilk qadın akademiki yazıçı Sofya Kovalevskaya xatırlayır: "Bir dəfə Dostoyevski bizdə öz köhnə dostu ilə qarşılaşdı. Onlar çoxdan görüşmürlərmiş, indi bu iki dost ətrafdakılara fikir vermədən yalnız hər ikisinə zövq verən mövzulardan danışırdılar. Çox keçmədi ki, onların sənətdən, ədəbiyyatdan başlayan söhbətləri gedib din üzərinə çıxdı. Dostoyevski mömin, dostu ateist idi. Söhbət qəlizləşmişdi. Dostoyevski "Allah vardır!" deyə xüsusi vəcdlə qışqırırdı. Biz də unutmuşduq ki, bayram axşamıdır, söhbətə elə aludə olmuşduq ki... Birdən yaxın kilsənin fərəhli zəng səsləri içəriyə doldu.
Dostoeyvski elə ehtizaza gəldi ki: Sanki göylə torpaq birləşərək məni uddu və "Mən allahın özünə qovuşdum" deyə həmin andaca deyə bildi. Siz sağlam adamlarsınız, məni anlamazsınız. Məhəmməd inandırır ki, cənnətdə olub, onu görüb. Siz ağıllı dəlilər isə ona şübhə edirsiniz. Amma o sızə düzünü deyir. O həqiqətən cənnəti görüb. Dostoyevski artıq bu sözləri sehirli pıçıltılarla deyirdi".
Dostoyevski ədəbi mühitə qədəm qoyanda Krılov, Puşkin, Lermontov kimi "bahadırlar" yenicə əbədən susmuşdular. Bununla da rus ədəbiyyatında lal bir boşluq açılmışdı. Belə bir zamanda hərbi qulluqdan istefaya çıxan Fyodor Mixayloviç Dostoyevskinin "Yazıq adamlar" əsəri rus oxucularının qulağına yazıqların, binəsiblərin ah-nalələrini çatdırdı və bu qulağı ağlaşma səsləri ilə doldurdu; bu acıma və mərhəmət xristian mühitində dərhal əks-səda verdi. Elə bu ilk əsəri də Dostoyevskinin gələcək yaradıcılığının epiqrafı ola bildi. Bütün yaradıcılığı boyu belə dərdli və yazıq adamlar onun ədəbi qəhrəmanları oldu. Onların fəlakətli həyatı - həbsxanaya bənzər güzəranı və bu hıçqırıqlar, bu fəryadlar qəlbdən kənar keçilə bilməzdi.
Onda uşaqlıqdan ürəkkeçmə xəstəliyi vardı. Yüksək emosiyalar onu özündən çıxarırdı. Bu ən çoxu acımadan, rəhmdillikdən doğulduğu kimi, gözəlliklər qarşısında ağır heyrət nəticəsində də baş verə bilərdi. Fövqəladə gözəl qadın qarşısında, çoxlarının gözləri önündə bir ziyafətdə o qəşş edərək özündən getmişdi. Bu çılğınlıq onun "bəzəyi" idi. Moskvada Puşkinin abidəsinin açılışında elə həyəcanlı nitq söyləmişdi ki, ondan sonra gözəl ədəbiyyatşünas sayılan İvan Aksakov öz sözündən imtina etmişdi. Bu çıxışdan sonra elə alqışlar qopur ki, onun əllərini təşəkkür üçün əllərinə alan gənc də çıldırıb bayılır.
Bu ürəkkeçmə onun qəhrəmanlarının da bir çoxunda var idi. Ömrü boyu alçaldılan və təhqir edilən bu insanlar yarımdəli idilər. Yazıçının özünün duyduğu əzabları və iztirabları zavallı qəhrəmanları da təbii bir tərzdə - dəlilik içində daşımaqda idi. Əsil əzabkeş idi; gənclik havasına uyub qoşulduğu gizli təşkilatın fəal üzvü kimi ölümə məhkum olması, son anda əfv olunmaq, həbsxana, sürgün, daha sonra isə sarayda qəbullar, ehtiram-ehtişam, ona büt kimi baxan şahzadələr, yüksək saray əyanları. Taleyə bax, necə amansız, necə də lütfkar, səxavətli! Qumarbaz idi: asan, yüngül yolla qazanılan pul ona ağır, müdhiş nəticələr bəxş edirdi. Arvadının paltarlarına qədər uduzurdu.Ağlayırdı, tövbə edirdi, təkrar qumar masasına dönürdü, yenidən and-qəsəm. Onu yalnız özündən 24 yaş kiçik olan arvadı - son məhəbbəti Anya başa düşüb bağışlaya bilirdi.
...Dostoyevskilər nəslinin gerbi ay-ulduzludur; bu gerbdə çalın-çarpaz qoyulmuş yatağan və ox təsvir olunmuşdu. Bu təsvirin hər iki tərəfində çiynində oxla dolu sadağı olan, kaftanı qurşaqla bağlanmış, şalvarının balağını yumşaq sapoqlara (uzunboğaz çəkmə) salmış iki silahlı türk əks olunmuşdu. Belə bir gerb özü bu ailənin birbaşa pravoslav nəsillərə mənsub olmadığını aydın göstərməkdədir.
Dostoyevskinin kiçik qardaşı hələ yazıçının sağlığından yazmağa başladığı xatirələrində özlərinin Litva zadəganlarından olduqlarını göstərir. Sonradan Ukraynada məskunlaşdıqlarını və ruhani babalarınadək bu şəcərənin tarixini uzada bilir. Əsl mənşələri haqqında bilərəkdən və ya bilməyərəkdən susur. İnqilabdan hələ çox əvvəldən xaricdə yerləşən yazıçının öz qızı Lyuba da özlərinin mənşəcə ruslara mənsub olmalarını bilmərrə inkar edir. Hər yerdə atasının Norman-Litva əsilli olduğunu israrla qeyd edir. Zira ana nənəsi də İsveçdən gəlmişdi bu qızın. Dostoyevskilər nəsli əvvəllər İrtiş adlanırdı. Bu familiya müxtəlif mənbələrdə müxtəlif şəkillərdə - Rtişeviç, İrtişeviç, Artışeviç yazılır. Sonralar güclü və nüfuzlu rus familiyası kimi tanınan Rtişev belə yaranır. Bu familiya Azərbaycanın taleyində görünür: Rusiya və İran arasında Gülüstan müqaviləsi bağlanarkən rus höküməti tərəfdən aktı imzalayan həmin soydan olan baş komandan Nikolay Rtişev idi. Bəs Rtişevlər (əslində Artışevlər: rus danışıq dilinə xas olaraq söz başındakı sait səs düşür) kimdir?
Bilindiyi üzrə Qızıl Orda öz qüdrətini Əmir Teymurun ardıcıl hücumları nəticəsində itirməyə başlamışdı. Qızıl Ordadakı parçalanmanı daxili çəkişmələr də sürətləndirirdi. Rus zadəganlarının Şəcərə kitabında da göstərildiyi kimi 1389-cu ildə Qızıl Ordadan ayrılaraq Arslan Çələbi-Murza başında 30 əyan-əşrəfi və yaxınları ilə öz bayrağının altında böyük knyaz Dmitri Donskoya sığınır. Arslan (rus mənbələrində Orslan) Çələbi Mirzə pravoslavlığı qəbul edərək xaçlanır və Prokopi adını alır. Böyük knyaz özü belə bir türk əyanının xaçlanmasında iştirak edir və mükafat olaraq bu yeni xristiana dolanmaq üçün Kremenetsk şəhərini bağışlayır. Öz əyanı Zotin Jitovun qızı ilə onu evləndirir. Arslan Mirzə (Prokopi) oğlu doğularkən ona Lev adı verir, yəni oğluna öz Arslan adının rus variantını qoyur. Lev artıq İrtişev yazılır. Sonrakı nəsillər də bu adı unutmurdular; bu ailədə Lev (Arslan) adı tez-tez qoyulurdu.
Nüfuzlu əyan, böyük nəsil başçısı olan Arslan Çelebi Murza həm də Arsenyevlərin, Somovların, Rtişevlərin və daha bir neçə rus ailəsinin nəsil başçısı (sələfi) olub. Bəs onda Arslan Çələbinin oğullarının Dostoyevski familiyası haradandır? O necə yaranıb? 1456-cı ildə Moskva knyazı Vasili Temni ilə yola getməyən İrtişevlər öz tərəfdarları olan knyaz ailələri ilə, başlıcası isə öz nəsillərinin vəlineməti olan Dmitri Donskoyun əmisi uşaqları ilə Litva torpaqlarına köçür. (İndi onların yaşayış məskənləri müasir Belorusiya ərazisindədir). Düz bu tarixdən 50 il sonra Minskdən 282 verst aralı olan, onlara knyazın bağışladığı həmin Dostoyev kəndinin adından da yeni familiyalarını götürürlər. Odur ki, bu nəsil hələ bir müddət müxtəlif familiya ilə - bəziləri Artış, bəziləri isə yeni familiya ilə - Dostoyevski çağırılır. Yazıçı özü etiraf edirdi ki, o Artişevlərdəndir və Dostoyevski familiyası soy qohumlarının yaşadığı Dostoyevo kəndinin adındandır.
Yazıçı özü də, ailəsi də nəsillərindən çıxmış 1577-ci ildən Minskin Rozesensk monastrının yepiskopu olan Stefan Dostoyevskini əslində özlərinin pravoslav qolunun əcdadı sanırdı və onun adını fəxr və ehtiramla anırdı. Çünki bu nəsildən ilk dəfə bu kişi rus dilini öyrənməyə və yazmağa başlamışdı. Bu torpaqlar hələ Rusdan çox aralı idi; istila tarixi hələ qabaqda idi. Bəlkə buna görə Dmitri Karamazov (yazıçının "Karamazov qardaşları" əsərinin qəhrəmanı) sabiq sevgilisinin dalınca gələn polyaklarla mehmanxanada Rusiyanın şərəfinə badə qaldıranda onlar inadla bu sağlığı rədd edirdilər?! Onlar "1772-ci ilə qədərki Rusiyanın şərəfinə!" deyə güzəştli tost irəli sürəndə özlərinin köhnə yurd qayğısını çəkirdilər bəlkə?! Axı ortada tarixi həqiqət dururdu: Rusiya Polşanı istila edib - o zaman Ukrayna, Belorusiya da Reç Pospolitaya daxil idi, - bölmüşdü dəfələrlə.
...1620-ci ildə türklər və Kırım tatarlarının Polşa ilə müharibəsində Stefan Dostoyevski türklərə əsir düşür. 1624-cü ildə əsirlikdən qayıdaraq kilsələrdə minnətdarlıq ziyarətləri keçirir. Ailə sonralar Ukraynaya köçməli olur. II Yekaterinanın apardığı rus-türk müharibələrinin nəticəsində xeyli Osmanlı torpaqları Rusiyaya ilhaq edilirdi. Yazıçının atası isə 15 yaşında məskunlaşdıqları Kamenetsk Podolsku öz başına, xeyir-duasız tərk edir. Moskvada yerləşir, həkimlik sənətinə yiyələnir. Əsrlərlə Belorusiya, nisbətən sonralar Ukraynada (əvvəl bu torpaqlar Rusiya imperiyasına daxil idi) güzəran keçirən bu Qızıl Ordalı ailəsindən ilk kişi yazıçının atası olur ki, nəhayət paytaxtda - Moskvada yerləşir. Uşaqları doğularkən o, kilsə nəzdindəki Yoxsullar xəstəxanasında həkim işləyirdi. Lakin bu xəstəxana padşah himayəsində idi. Əvvəlcə çar I Aleksandr və I Nikolayın anası buraya qəyyumluq edirdi, onun ölümündən sonra isə çar özü anasının adını daşıyan bu xəstəxananı öhdəsinə götürmüşdü.
Düzdür, əli çörəyə çatandan sonra yazıçının atası nə qədər kəndlərinə məktub yazsa da, hətta qəzetlərdə elan versə də, valideynlərindən bir xəbər çıxmır. Nəhayət, ata-anasının öldüyünü güman edən gənc həkim axtarışlarını kəsir. Amma valideynlərinin sadəcə naxələf övladlarından inciyə bilmiş olmaları nədənsə onun ağlına gəlmir. Sonralar Dostoyevskinin atası öz kəndliləri tərəfindən öldürülür. Bu barədə uşaqları daim xəcalətlə susurdu. Amma çoxları belə güman edirdi ki, o öz arvadbazlığının qurbanı olmuşdu. Arada bic doğulan uşaq da var idi. Öz zülmkarlığının bəlasına tuş olduğunu deyənlər də tapıldı. Axır ki, kəndlilərinin onu görməyə gözü yox idi. Deyirdilər ki, yazıçı "Karamazov qardaşları" əsərindəki ata Karamazovda - şərab düşkünü, şəhvətpərəst və xəsis Fyodor Pavloviç Karamazov surətində öz atasının obrazını yaratmışdı. Lakin haqq üçün deməliyik ki, bu ata ağır işdən sonra hər axşam balalarını başına yığıb Karamzinin tarixini onlara oxuyardı. Yazıçı gələcəkdə tez-tez bu səbəbdən rus tarixini əvvəldən axıradək bildiyini qürurla qeyd edəcəkdi.
Varlı və övladsız xalalarının nəzəri hələ çox kiçikkən anasız qalan bu uşaqların üstündə olsa da, eləcə də hələ analarının sağlığından onlarda qalan mehriban dayələrinin nəvazişini hiss etsələr də zalım atanın qəddarlığı onlara öz yetimliklərini daim hiss etdirməkdə idi. Bunlarla bərabər, oğul - gələcəyin yazıçısı isə qəlbində qızılgülləri qönçələndirirdi. Qəlblərə soxulan iblisin boğulmasını, insan ürəyinə daim fərəh bəxş edən gözəlliyin isə var olmasını istəyirdi.



Minaxanım Təkləli
professor