Həmişə irəli!

Çərşənbə günü, aprel 3-də (1946) günortadan sonra saat 5-də bütün firqə üzvləri firqənin əmrinə görə kişi, qadın, cavan və qocalar, hamısı birlikdə homələrə (rayon komitələrinə - red.) cəm oldular və hamı səbirsizliklə firqəmizin qərarını gözləyirdi. Firqə tərəfindən saat 5.20 dəqiqədə bütün homələrdə çıxışlar başlandı. Natiqlər firqənin əmrlərini firqə üzvlərinə yetirdilər.
Firqəmizin qərarı bu idi ki, bütün firqə üzvləri hərbi təlimatı öyrənməkdən ötrü hazır olsunlar. Hələ natiqlərin ağızlarından sözü qurtarmamış bütün firqə üzvləri dəstə-dəstə irəli gəlib hamısı cavan, qoca, qadın, kişi adlarını yazdırmağa hazır oldular. “Bizim muxtariyyətimizə, azadlığımıza düşmən olanlar ilə döyüşub vuruşmaqdan qorxmarıq. Hüququmuzı müdafiə etmək ata-babalarımızdan bizə miras qalıbdır”, - deyirdilər. Onlar şücaət və cəsarətlə öz qanlarının bahasına olaraq bu ölkəni, bu azad vətəni bizə yadigar qoyub gediblər.
Tehran irticaçıları bu dəfə də Azərbaycanda aparılan azadlıq şöləsini öz hiylə və ikiüzlülükləri ilə yenə də söndürmək arzusundadırlar. Amma o keçirdiyimiz əsarət günləri bizlər üçün bir ibrət aynası olub və gözümüzün qabağındadır. Bir daha Tehran mürtəceləri bizi aldadıb yenidən azadlığımızı əlimizdən ala bilməzlər. Başımızdan, canımızdan əl çəkərik, bütün var yoxumuzdan keçərik, amma azadlığımızı dünyada heç qiymətə əldən verən deyilik! Qoy Tehran və bütün dünya bu səsimizi eşitsin və bilsin.
“Ölmək var, dönmək yoxdur!” şüarımızı uca səslə təkrar edirdilər. Firqə üzvlərinin gurultulu səsləri şəhəri lərzəyə salmışdı.
“Yaşasın cavan Milli Hökumətimiz və onun dayağı olan qəhrəman xalqımız!”
Mirfazil
"Azərbaycan" qəzeti. ADF orqanı, Təbriz, say 168, 09.04.1946

***

17-18-ci əsrlərdə Təbrizdə ədəbiyyat

Beləliklə, 18-ci əsrdə Vaqif məktəbi daha nüfuzlu, daha təsirli idi. Hətta, vaxtilə İsfahanda yaşamış və qəliz şerlər yazmış şair Mehdi bəy İsfahandan Kürdüstana gəldikdən sonra bu ədəbiyyatın təsiri altında sadə şerlər də yazmışdır. Məsələn:

“Ey ağalar, rəvamıdır bu gündə
Yar üzünə həsrət qalan mən oldum.

Təbridə bu kimi şairlərin sayı gündən-günə artırdı. XVII əsrdə yaşayan Təbriz şairləri içərisində Mirzə Əbdürrəzaq Nəşəni də xüsusilə qeyd etməliyik. Məlumdur ki, 18-ci əsr ədəbiyyatımız “Xanlıqlar dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” altında bəzi şəhərlərdəki xanların sarayında əmələ gələn yerli ədəbiyyatı əhatə edir. Yerli xanlardan bəziləri öz ünvanlarına “şahnamə”lər yazdırmaq təşəbbüsü kimi gülünc tədbirlərə əl atırdılarsa da, bəziləri cəmiyyətin arzu və istəklərinə uyğun əsərlərin yaranmasına imkan yaradırdılar.
Bu dövrdə saray ətrafında yaranan şairlərdən Mirzə Əbdürrəzaq Nəşə öz dilini və xalqını sevən şairlərdən idi. O, Nadir şah Əfşarın sarayında yaşamış, Azərbaycan və fars dillərində divan bağlamış bir şairdir. Dil və üslubca Nəşə öz müasirləri olan Vaqif, Qövsi, Vidadi kimi şairlərə nisbətən olduqca qəliz yazmışdır. Yalnız Nadir şahın sarayında onun Azərbaycan dilində qəsidələr yazması tarixi əhəmiyyətə malikdir. Bu hadisə bir tərəfdən şairin öz ana dilinə olan hörmətini göstəirisə, digər tərəfdən də Nadir şahın Azərbaycan dilinin inkişafına çalışması və yol verməsini isbat edir. Nadir şahın əmrilə Təbrizli şair Nəşə Həzrət Əlinin qəbri üzərindəki binaya və şahın özünə aid Azərbaycan dilində qəsidələr yazmışdır. Birinci qəsidə bu beytlərlə başlanır:

Şəhcəm həşmət, dara, dərayət Naderi-dövran
Ki, təxti-dövləti-Cəmşidə varisdir cahan üzrə...
Əyari-xalis ixlasın etdi gün kimi rövşən
Qəza cəryan edib fərman kamalü izzü şan ilə
Ki, lazımdır Əlinin rövzeyi-pakın təla etmək
Münəvvərdir məqami-mehr daim asiman üzrə.

Şair Nəşə Nadirin ölümü haqqında yazdığı qəsidəsində də Azərbaycan dilində belə demişdir:

Şəhi-şəhan, fələk rütbə Nadiri-dövran
Kim oldu əmrinə tabe cahanda, hər kim var
Vücudu qütbi-cahan, zatı asimani-şükuh
Binayi-dövləti sabit, ədaləti səyyar.

Rəvayətə görə, Nadir şah öz saray şairi Nəşəyə Azərbaycan dilində belə bir şeir deməyi vəsiyyət etmişdi.
18-ci əsr Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı ilə əlaqədar olaraq Təbrizdə də təzə realist şeir yaranır ki, bunun görkəmli nümayəndələri 19-cu əsrdə nəzərə çarpır. Bu dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini zənginləşdirən Dilsuz, Nəbati, Heyran xanım, Şükuhi və başqa bir sıra qüdrətli şairlər yaranırlar.

Cəfər Xəndan.
"Azərbaycan" qəzeti. ADF orqanı, Təbriz, say 168, 09.04.1946

***
Fəthi Xoşginabi: "Anamın dedikləri"
Anam bu günlər fikirləşir və görür ki, işlər tamamilə dəyişilməkdədir. Dünyadakı cərəyanları gördükdə hesabı içəri verir. Onun danışıqları fikilərindən böyük nümunə ola bilər:
- Bala, gəl indi nənə-bala bir az dərdləşək. Axı sən mənim oğlumsan. Özün bilirsən ki, elə mən də azadlıqsevər də olmasam, azadlıqsevərlərin lap o, sən deyəsən, havadarlarındanam. Hələ de görək, qəzetlərdə ağa Cırcır barədə nə yazıblar? Ağa Cırcır yaxşı hay-küy salırdı. Amma, nənəsi ölmüşün sözünə day heç kəs inanmır ki! Xalxın ədiqəsi lap sustalıbdı.
Götür hələ gizlincə mənim dilimdən ona bir kağız yaz: “Ağa Cırcıra, beləcə başuva dönüm, qurbanın olum, mənim elə neçə vaxtdır gözüm səndə idi. Dedilər ki, ağa Cırcıra Amerikada nitq eləyəcəkdir. Mən də qulaqlarımı bəlləmişəm, sən də elə yaxşı danışdın, inan ki, günah olmasa idi, lap bax istəyirdim ki, üzümdən keçib radioda qulaq asam ki, sənin səsüvi eşidəm. Yenə dedim, şeytana lənət! Amma niyə! Yenə ondan-bundan eşitdim. Ağa Cırcır, beləcə Allah bu zəmanəni aparsın, bir də gətirməsin. Sən Amerikadasan. Yaxan qurtarıb. Mən Azərbaycanda lap belə oyuna-oda qalmışam. Ağa Cırcır, bax, vəzrü-vəbalun (günahların – red.) boynuma olsun. Nəyəm, yalan desəm, haa. Azərbaycanda bu yerə dəymişləri görəndə elə bil ki, mənə beş min yaman deyirlər, lap dədəmi oda çəkirlər. Bircə biləsən, bayram günləri burada nə hay-küy qopdu. Dallarının arası yanmışlar əcinnə kimi töküldülər xiyabanlara. Öz-özümə deyirdim ki, necə arı-quru yadımdan çıxdı! Kaş, ağa Cırcıra yazaydım, bir 20-30 arşın mənə atom bombası göndərəydi, elə bunlar eşiyə çıxcağın, yavaşcasına cibimdən çıxarıb ataydım. Amma neyləyim, qadam mənim o yox huşuma.
Ağa Cırcır! Beləcə hər il çərşənbələrdə özüm çıxıb damların dövrəsini cızıxlardım. Gecə yarısı gedib bulaqdan kəndin ağbircəkləri ilə qada-bəlamı suya tökərdim, qapılara qulaq asmağa gedərdim. Bu illəri başım elə qatışdı ki, heç bir iş görə bilmədim. Bu demokratların qüssəsi məni lap həvuşənbiyə (iki arvadın bir kişiyə nikahda olmasına deyərlər – red.) salıbdır.
İndi bunlar daha heç kəsi saymırlar. Qoşun düzəldiblər. Belə ki, baxıram daha bizlərin işi sovuşubdur. O ki, deyərlər Ağa Cırcır! Sən saydığın qoy dursun, gör fələk nələr sayar.! Beləcə mən də arzu eləyirdim, bir gün hamılıqla yığışaq bir-birimizin dövrəmizə, qəşəngcəsinə dərdləşək. Amma indi hələ burası qara yola, Hindustanda da, sonra Misirdə də xalq ayılıb. Ağa Cırcır, haçan ki, biz danışanda ağzımıza çullu dovşan yerləşmir, amma belə ki, baxıram məscid eşşək bağlamalı yer deyil. Daha bu xına o xınalara bənzəməz. Odur ki, mən də elə danışanda elə yalandan deyirəm ki, mən də azadlıqsevərəm. Elə doğrudan da necə ki, bilirsən, rəhmətlik atam Səttar xanın qəlyanını doldurardı. Kəblə Qulu əmim də ki, Şeyx Məhəmməd Xiyabani ilə lap can bir qəlb yoldaş idilər.
Qoy hələ, ağa Cırcır, başımızı dolandıraq, görək nə var? Seyid Ziya ağanı da tutublar. Qorxuram, elə həbsdə başına sirkə düşə. Necə də bu keyf tutmuşlar ayılıblar. Bu da bir tərəfdən düşübdü ürəyimə. O biri tərəfdən xiyabanları qır-qum eləmək istəyirlər. Bilmirəm, gün düşüb bu qırlar ərisə, cümə axşamıları şəhərdəki adamlar qır üstə ağlamağa gedə biləcklər, ya yox? Ondan pisi, hələ şəhərdə su xətti də çəkmək istəyirlər. Vah, vah! Ağa Cırcır, lap oda, lova qalmışıq. Bilmirəm, axı necə olacaqdı. Anbarların suyu korr (eni, uzunu və dərinliyi üç qulac yarım olan və 350 litr həcmində su tutan qaba deyilir – red.) idi. Boru ilə gələn murdar suları hansı yanı yumrulmuş içəcəkdir? Ağa Cırcır, hələ sənin də bu tərəfə gəlməyini məsləhət görmürəm. Amerikada bir az o yan-bu yana var-gəl elə, görək başımıza nə gələr? Ancaq zəhmət olmasa 40-50 arşın mənə atom bombası göndər, cibimdə hazırda saxlayım. Yeri gəlsə, bu demokratları girəvələyim, bir iş görüm.
"Azərbaycan" qəzeti. ADF orqanı, Təbriz, say 168, 09.04.1946

***
Sovet nümayəndəsinin Təhlükəsizlik Şurasına məktubu

Nyu-York – Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasındakı Sovet İttifaqı nümayəndəsi Qromıko yoldaş Təhlükəsizlik Şurasına aşağıdakı məktubu göndərmişdir: “Martın 26-da Təhlükəsizlik Şurası sovet qoşunlarının İrandan çıxarılmasının gecikməsi haqqında İran hökumətinin 18 mart tarixli bəyanatını nəzərdən keçirməyə başladığı zaman mən sovet hökumətinin tapşırığı ilə bu məsələnin Təhlükəsizlik Şurasının müzakirəsindən çıxarılmasını təklif etmişdim. Bu zaman göstərmişdim ki, İran hökuməti ilə olan danışıqlara görə martın 24-dən sovet qoşunlarının İrandan tamamilə çıxarılması başlanılmışdır ki, bu da 5-6 həftə ərzində qurtaracaqdır və buna görə İran məsələsinə baxılması üçün Təhlükəsizlik Şurasının əsası yoxdur.
Lakin Təhlükəsizlik Şurası sovet hökuməti ilə razılaşmadı və İran məsələsini gündəlik məsələlər sırasında saxladı. Halbuki, aprelin 4-də dərc edilmiş birgə Sovet-İran rəsmi məlumatından məlum olduğu kimi, Sovet-İran danışıqları davam etmiş və razılıq əldə edilmişdir. Beləliklə, sovet hökumətinin martın 26-da verdiyi bəyanatının düzgünlüyü və İran məsələsini Təhlükəsizlik Şurasına keçirməyin əsassızlığı tamamilə təsdiq olundu. Sovet hökuməti habelə aprelin 4-də Təhlükəsizlik Şurasının qəbul etdiyi qərarın üstündən ötüb keçə bilməz.
Sovet və İran hökumətləri arasında əldə edilmiş razılıq ilə sovet qoşunlarının çıxarılmasının həll edildiyini sovet hökumətinin aprelin 3-də xəbər verməsinə baxmayaraq, Təhlükəsizlik Şurası İran məsələsi ətrafında müzakirənin mayın 6-da davam etdirilməsini qərara almışdır. Təhlükəsizlik Şurasının bu cür qərarı o zaman əsaslı ola bilərdi ki, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Nizamnaməsinin 34-cü maddəsində nəzərdə tutulduğu kimi, İrandakı vəziyyət beynəlxalq sülhü və əmniyyəti təhdid edə biləydi.
Nizamnaməyə uyğun olaraq Təhlükəsizlik Şurası beynəlxalq sülhün və təhlükəsizliyin varlığını təhdid edə biləcək hər hansı bir mübahisə, yaxud hər hansı bir vəziyyəti tədqiq etməyə vəkil edilmişdir. Halbuki, olduqca aydındır ki, İranda həqiqətdə belə bir vəziyyət olmamış və yoxdur. Buna görə mayın 6-da İran məsələsini müzakirə etmək üçün Təhlükəsizlik Şurasının əsası yox idi. Beləliklə, Təhlükəsizlik Şurasının yuxarıda göstərilmiş 4 aprel tarixli qərarı Birləşmiş Millətlər Təşkilat Nizamnaməsinə zidd olub, düzgün və qanuni deyildir.
Bütün bu göstərilənlərin əsasında sovet hökuməti İran məsələsinin Təhlükəsizlik Şurasının gündəlik məsələləri sırasından çıxarılmasını təkid edir”.
"Azərbaycan" qəzeti. ADF orqanı, Təbriz, say 168, 09.04.1946

***
Əski əlifbadan transliterasiya və farsca məqalələri tərcümə edən: AMEA akad. Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun "İran tarixi və iqtisadiyyatı" şöbəsinin elmi işçisi Saleh Dostəliyev, yazıları elmi redaktə edən, şərhlər verən, anlaşıqlı dildə təqdim edən eyniadlı institutun "Cənubi Azərbaycan" şöbəsinin elmi əməkdaşı Səməd Bayramzadə.