XX əsrin ikinci yarısı Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndələrindən biri olan Xəlil Rza Ulutürk keşməkeşli zəngin, eyni zamanda təzadlarla dolu olan həyat yolu keçib. Onun yaradıcılığında yaşadığı dövrün kontrastları, sovet insanının təfəkkürü, sosialist yaşam tərzinin tərənnümü ilə yanaşı, xalqın, millətin azadlıq uğrunda mübarizəsi təsvirini tapıb. 1933-cü ildə Salyan rayonunda dünyaya göz açmış Xəlil Rza oğlu Xəlilov ağır məişət qayğıları ilə yüklənmiş bir ailədə böyüyüb, təhsilini rayondakı orta məktəbdə aldıqdan sonra 1949-cu ildə ADU-nun jurnalistika şöbəsində oxuyub, əvvəl C.Xəndan, sonra B.Vahabzadə kimi poeziya bilicilərinin dərnəyində iştirak edib. Dövrü mətbuatda müntəzəm şeirləri erkən çap olmağa başlayan Xəlil 1954-cü ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına üzv qəbul edilmiş, ali təhsilini başa vurduqdan sonra "Azərbaycan qadını" jurnalında ədəbi işçi kimi fəaliyyət göstərib.
1957-1958-ci illərdə Yazıçılar Birliyi xətti ilə Moskvaya M.Qorki adına Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda ali ədəbiyyat kurslarında təhsil almağa gedib. Xəlil Rza bu zəngin sənət məbədində ədəbiyyatımızın yaxın dostu və təbliğatçısı, ondan adekvat tərcümələr edən Pavel Qriqoryeviç Antokolskidən dərs alıb. Yada salmaq yerinə düşər ki, P.Antokolski hələ XX əsrin 30-cu illərində digər rus şair-mütərcimləri - V.Bartold, K.Simonov, B.Lebedev, Y.Keyxauz, A.Adalis, Y.Dolmatovski, L.Katsnelson, V.Luqovskoy, V.Derjavin, P.Pançenko, N.Aseyev, B.Brik, T.Salmanoviç və başqaları ilə yanaşı, klassik Azərbaycan poeziyasını (Xaqani, Nizami, Həsənoğlu, Həbibi, Füzuli, Qövsi, Nişat Şirvani, Ağa Məsih Şirvani, Vaqif, A.Bakıxanov, M.F.Axundzadə), XX əsr şairlərini (Sabir, S.Vurğun M.Rahim və b.), aşıq poeziyasını (Aşıq Valeh), xalq yaradıcılığı nümunələrini və s. rus dilinə böyük məhəbbətlə çevirib. Sonrakı illərdə P.Antokolski yenə də Azərbaycan şairlərinin əsərlərindən tərcümələrə öz yaradıcı fəaliyyətində kifayət qədər geniş yer verib. Əlbəttə, Azərbaycan mütərcimləri də P.Antokoloski qarşısında borclu qalmayıblar. R.Rza, T.Əyyubov və başqaları onun şeir və poemalarını eyni vüsət və məsuliyyətlə dilimizdə səsləndiriblər.
X.R.Ulutürk lap erkən yaşlarından türkçülük, Azərbaycançılıq, istiqlalçılıq məfkurəsinə xidmət etmiş, Anadolu və digər bölgələrdə yaşayan türklərə öz sevgisini açıq-aydın bəyan edib, onun belə davranışı partiya və sovet rejimi funksionerlərini narazı salıb, çalışdığı Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutundan xaric edilib, uzun müddət gözümçıxdıya salınıb. Ancaq sovet məmurlarının ona qarşı belə münasibəti şairi yolundan, məsləkindən döndərməyib və o, türkçülük, istiqlalçılıq yönündə fəaliyyət və təbliğatını böyük vüsətlə davam etdirib.
X.Rzada poetik təfəkkürlə elmi yardıcılığın simbiozu özünü erkən büruzə verib. Hələ 1963-cü ildə o, namizədlik dissertasiyası müdafiə edib. İstiqlalçılıq baxışlarına görə uzun müddət işsiz qalan Xəlil Rza böyük çətinliklə də olsa Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuna baş elmi işçi vəzifəsinə götürüldükdən sonra 1985-ci ildə "Maqsud Şeyxzadənin poeziyası və Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrinin aktual problemləri" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edib.
SSRİ-də M.S.Qorbaçovun yenidənqurma siyasəti başlayan dövr (80-ci illərin ikinci yarısı) X.Rza yaradıcılığının daha böyük vüsət aldığı illərdir. Məhz bu illər onun nəinki poetik yaradıcılığının, publisist çıxışlarının, eyni zamanda ictimai-siyasi fəaliyyətinin genişləndiyi dövrdür ki, bu zaman X.Rza daha ardıcıl olaraq ictimai-siyasi proseslərə qoşularaq, ona öz çıxışları ilə xüsusi dinamika verib. Erməni qəsbkarlarının torpaqlarımıza təcavüzü, rus qoşunlarının Bakıya yeridilməsi Azərbaycanı ermənilərin havadarlarının, ilk növbədə M.Qorbaçovun, D.Yazovun nahaq qan girdabında çalxamaları ilə bağlı o, qorxub çəkinmədən açıq çıxışlar edib, xalqın siyasi fəallığının güclənməsində böyük rol oynayıb.
1990-cı ildə QaraYanvar hadisələri dövründə X.Rza Ulutürk bütün ədəbi-elmi ictimaiyyət nümayəndələrinin önündə gedərək, Qırmızı İmperiyanın Azərbaycanda apardığı siyasəti ən yüksək kürsülərdən lənətləyib və elə həmin günlərdəcə guya xalqlar arasında milli ədavəti qızışdırdığına görə Azərbaycan SSR cinayət məcəlləsinin müvafiq maddəsinə əsasən gunahlandırılaraq 1990-cı ilin 26 yanvarından 4 oktyabrına qədər Moskvanın Lefortovo zindanında saxlanılıb, 9 aya yaxın zindan həyatı yaşadıqdan sonra azadlığa buraxılıb. Şair sonrakı dövrlərdə də istiqlal, azadlıq mücadiləsini davam etdirib. Bu illərdə Türkiyəyə sevgi onun daha böyük həmdəminə çevrilib. Elə buna görə də o, dəfələrlə buranı ziyarət edib. Əvvəl bu ziyarətlər mənəvi ehtiyacdan ortaya gəlirdisə, ömrünün sonlarında xəstəliyin güc gəlməsi ilə bağlı şair tez-tez Türkiyə ilə yanaşı Almaniyaya və Fransaya da müalicə üçün gedib. 21 iyun 1994-cü ildə vəfat edib.
X.Rzanın bütün həyat və fəaliyyətini dövrümüzdə gənclərimizə yaxından təbliğ etməyə, heç şübhəsiz ki, ehtiyac var və bu işi müasir ədəbiyyatşünaslıq elmimiz görməkdədir və ümidvarıq ki, bundan sonra da onu layiqincə davam etdirəcək. Bununla belə biz böyük ədibin sadaladığımız yaradıcılıq xətlərindən başqa onun daha bir mühüm fəaliyyəti – tərcümə yaradıcılığı haqqında söhbət açmaq istəyirik. Məlumdur ki, ədəbi-bədii prosesin tərkib hissəsi olan tərcümənin rolu həyatın bütün mərhələlərində böyük olub. Tərcüməyə maraq daim genişlənmiş və dərinləşmişdir. XX əsrdə - mühüm tarixi-siyasi və mədəni-ədəbi hadisələrlə zəngin olan bir dövrdə tərcümənin əhəmiyyəti daha da artıb. Tərcümə işinin – xüsusilə poetik tərcümənin bu xüsusiyyətini X.Rza digər sənət sahibləri ilə birgə daha dərindən hiss edib, yaradıcılığının böyük, daha mühüm hissəsini məhz bu şərəfli və məsuliyyətli işə həsr edib.
Uzun zaman kəsiyində tərcüməyə ikinci dərəcəli iş, sənət növü kimi baxılsa da, bu sahədə nəzəri-tarixi, praktik-metodik işləmələr artdıqca, tərcümənin spesifik, eyni zamanda olduqca əzablı xüsusi sənət növü olduğu vurğulanmağa başladı. Nəzəri-praktik araşdırmalar Azərbaycanda tərcümə məktəbinin formalaşmasında böyük rol oynadı. Əvvəllər, yəni XX əsrin 20-ci illərinə qədər yaradıcılığın belə fəaliyyət növü pərakəndə xarakter daşıyırdısa, göstərilən dövrdən sonra tərcümə Azərbaycanda yeni, daha tutarlı müstəvi üzərinə keçirildi. M.S.Ordubadi, M.Rəfili, S.Rüstəm, A.Fövzi, A.Faruq, Ə.Ziyatay, T.Əyyubov, B.Qasımzadə və onlarca başqaları öz şüurlu həyatını orijinal yaradıcılıqla bərabər, həm də tərcümə işinə həsr etdilər. Praktik tərcümə sahəsində böyük müvəffəqiyyətlər qazandılar. Bundan sonra estafet növbəti nəsillərin əlinə keçdi. Onlar da öz xələflərinin işini uğurla davam etdirdilər. Ə.Kürçaylı, N.Xəzri, M.Araz, T.Bayram, E.Borçalı, V.Rüstəmzadə kimi adekvat tərcümənin sirlərini mənimsəmiş sənətkarlar yetişdi. Bu sırada Xəlil Rzanın tərcümə sənəti xüsusi ilə öndə dayandı. Xəlil Rza tərcümə yaradıcılığına heç də orijinal yaradıcılığından az yer vermədi. Tərcümə işinə praktik cəhətdən yanaşma sonralar X.R.Ulutürkü həm də ədəbi əlaqələr kontekstində tərcümənin tarixi, nəzəri və praktik problemlərini daha fundamental müstəvidə nəzərdən keçirməyə istiqamətləndirdi. Namizədlik dissertasiyasını müdafiə etdikdən sonra, o, daha geniş çevrədə xalqlar arasında ədəbi əlaqələr və bu əlaqələrin bazasında tərcümə məsələlərinə "baş vurdu". Qanı qanımızdan, canı canımızdan olan Maqsud Şeyxzadə yaradıcılığını, eyni soykökdən olan çığatay türklərinin ədəbiyyatının müxtəlif problemləri ilə Azərbaycan türklərini yaxından tanış etdi. Ədəbi əlaqələrin, o cümlədən bədii tərcümənin az işlənmiş, diqqətdən kənarda qalmış məsələlərini dünya tərcümə məktəbinin nailiyyətləri fonunda xüsusi şəkildə işıqlandırdı. Araşdırmalarında ortaya çıxan müddəalar həm şairin özünün praktik tərcümə yaradıcılığında, həm də tərcümə üzrə kadrların yetişməsində mühüm rol oynadı. Nəzərdən keçirdiyi Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrinin tarixi kökləri, bu ənənənin yeni məzmunla doldurulmasında bədii tərcümənin oynadığı əvəzsiz rolu vurğuladı, klassik poeziyada mühüm estetik kateqoriyaların məzmun mahiyyətini açıqlamağa səy göstərməklə o, tərcümənin milli ədəbiyyatların inkişafına müsbət təsirini əsaslandırdı, özbək dilindən Azərbaycan dilinə tərcümənin prinsiplərini işləyib hazırladı və s. Yəni tərcümənin tarixindən praktikasına və nəzəriyyəsinə, nəzəriyyə-sindən isə tarixinə və praktikasına tərəf bu yorulmaq bilməyən nadir sənətkar hərəkət etdi, müddəalar irəli sürdü və praktik cəhətdən bu müddəaları öz tərcümə işində uğurla tətbiq etdi. Əgər biz Azərbaycan ədəbiyyatında paralel olaraq gücünü orijinal və tərcümə yaradıcılığına həsr etmiş sənətkarlardan danışsaq, heç şübhəsiz, ilk növbədə Xəlil Rza Ulutürk seçimi qarşısında qalarıq.
Şairin orijinal poetik yaradıcılığı nə qədər rəngarəngdirsə, onun tərcümə yaradıcılığının coğrafiyası, məzmunu, forması, əhatə dairəsi də rəngarəng və özəldir. Bu, yeri gəlmişkən deyək ki, onun elmi yaradıcılığına da sirayət etmişdi. X.R.Ulutürk sovet dövrünün üstün tələblərindən olan rus ədəbiyyatı və poeziyasını, "böyük qardaş"larımızın "böyük mədəniyyəti"nə hörmət naminə nəzərdən keçirməyə yox, məhz ədəbi əlaqələrin aktual problemlərini türk ədəbiyyatları (Azərbaycan-özbək) zəminində araşdırmağa üstünlük verdi. Bu isə, heç şübhəsiz ki, şairin türkə, türklərə, onların mədəniyyət və ədəbiyyatına vurğunluğu ilə izah olunmalıdır.
Akademik B.Nəbiyev Xəlil Rzanın dünya xalqları poeziyasını əhatə edən "Qardaşlıq çələngi" kitabından sonra onun oxuculara təqdim etdiyi "Yüz bağçadan bir güldəstə" toplusunun daha geniş poetik xəritəyə malik olduğunu qeyd etməklə, dünya poeziyasından seçmə örnəklər qüvvəsində olan bu toplunu oxuyanları Filippindən Fransaya, Madaqaskardan Türkiyəyə qədər bir sıra ölkə xalqlarının mənəvi sərvətini zənginləşdirəcəyini vurğulayıb.

Nizami Tağısoy
professor