Həm Pekin, həm də Dehli İran kartından istifadə edir

ABŞ prezidenti Donald Trampın İranla nüvə sazişindən imtina etməsi və İslam Respublikasına qarşı geniş sanksiyalar tətbiq etməsi qərarı açıq şəkildə Vaşinqtonun Tehrana qarşı tam çəkindirmə siyasətinə döndüyünü göstərir. Amma Çin və Rusiya ilə uzunmüddətli rəqabət kontekstində ABŞ siyasətçilərinin açıq-aşkar Yaxın Şərq strategiyasına malik olmadığını da...
"Strateq" "Atlantic Council"ə istinadən yazır ki, Tehranın qərbdəki qonşuları ilə mübahisəli münasibətləri sıx təməl mövzusu olsa da, İranın şərqindəki dəyişikliklərin geostrateji təsirlərinə kifayət qədər diqqət yetirilmir. Avrasiyada dünya əhalisinin təxminən üçdə ikisinin həyatına təsir edəcək və beynəlxalq sistem üzərində Qərb təsirinin daha da zəifləməsinə gətirib çıxara biləcək yeni siyasi və iqtisadi üstünlük naminə "Böyük Oyun" gedir. Çin və Hindistan hazırda bu oyunda liderlik edir, Rusiya isə üstünlük əldə etməyə ümid bəsləyir. Avropalılar geridə qalır və onların fikrincə, səbəb – Trampın İranı çəkindirmə strategiyasıdır.
Çin, Şərqi Asiyadan Avropaya dəmir yolları, quru yollar, limanlar, təbii qaz boru kəmərləri və telekommunikasiya infrastrukturu şəbəkəsi vasitəsilə altmış beş ölkəni birləşdirməyə çalışan 1 trilyon ABŞ dolları dəyərində "Bir Kəmər-Bir Yol" təşəbbüsü (BRI) ilə bu geosiyasi dəyişikliyin sürücüsü kreslosunda oturub. BRİ, Yeni İpək Yolu kimi, 2049-cu ilə qədər Pekinin dünyanın aparıcı supergücünə çevrilməsini hədəfləyən bir çox ikitərəfli və regional razılaşmalar üçün çətirdir.
Tənqidi olaraq, şəbəkə Çinin Malakka boğazını adlayaraq neft və digər idxalatın böyük əksəriyyətini keçə biləcəyi həssas alətdir. O, münaqişə halında ABŞ hərbi donanmasının blokadasından qorxur. Çin Orta Asiya və Xəzər dənizi qazının özünün az inkişaf etmiş qərb bölgəsinə nəql edən bir sıra boru xətlərinin genişləndirilməsini davam etdirir və Fars körfəzi qazını şəbəkəyə birləşdirmək niyyətindədir.
Çin əlaqədar infrastruktur layihələrini maliyyələşdirmək üçün kütləvi kredit paketləri vasitəsilə BRİ boyunca ölkələrə diplomatik təsir göstərə bilər. Təhlükəsizlik analitikləri arasında narahatlıq var ki, qitənin mallarını çatdırmaq üçün lazım olan vaxtın kəskin şəkildə qısalması ilə yanaşı, modernləşdirilmiş dəmir yolu xətləri Çin ordusunun Avropa qapılarına yerləşdirilməsi vasitəsi ola bilər.
Təşəbbüsün, həmçinin vacib yumşaq enerji komponenti var. Trent Nottingem Universitetinin beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin müdiri Səhra Cohərçinin sözlərinə görə, "Çin inkişaf etməkdə olan dövlətlər üçün standart daşıyıcı olmaq istəyir". Onun iqtisadi inkişaf modeli avtoritar idarəetmə ilə yanaşı, Qərb normalarına da meydan oxuyur. BRI genişləndiyindən Yeni İpək Yolu müxtəlif xalqları Çinin orbitinə daha çox çəkə bilər.
İranlılar belə bir millət ola bilər. Tehran iqtisadi və siyasi cəhətdən daha çox təcrid olunsa, Pekinə daha çox etibar edəcək. Neft və qaz hasilatını tam miqyasa çatdırmaq üçün İranın 140 milyard dollarlıq birbaşa xarici investisiyaya ehtiyacı var və önümüzdəki on il ərzində nəqliyyat infrastrukturunu, dəmir yollarını, quru yolları, hava limanlarını və limanları modernləşdirmək üçün hökumətə hər il 14,5 milyard dollar xərcləməlidir.
Əvvəlki sanksiyaların və Avropa şirkətlərinin JCPOA-dan astagəl istifadəsi ucbatından Çin İran iqtisadiyyatındakı varlığını qoruyub saxlayıb. 2018-ci ilin əvvəlində Çinin İxrac-İdxal Bankı, yol tikintisi, dağ-mədən və polad istehsalı daxil olmaqla, İranda iyirmi altı layihəyə 8,5 milyard dollar vəsait ayırıb. Bununla yanaşı Çin Məşhəd-Tehran dəmir yolu xəttinin elektrikləşdirilməsi üçün 1,6 milyard dollar həcmində kredit verib. Bu da BRİ-nin filialı olan (Rusiyadan yan keçən), Çin-Mərkəzi Asiya-Qərbi Asiya Dəhlizinin bu hissəsi boyunca malların nəqledilmə sürətini artırır. Çin şirkəti, həmçinin Tehrandan İsfahana qədər yüksək sürətli dəmir yolunun tikintisinə 22 milyard dollar vəsait ayırıb. Layihənin tikintisinin 40 faizi firmanın öhdəsindədir.
Bu il İran limanının bir hissəsini idarə etmək üçün Hindistan on səkkiz aylıq icarə ilə təmin edilib. Hindistan, eyni zamanda, Çabahardan Əfqanıstana dəmir yolunun tikintisini planlaşdırır, amma ABŞ-ın sanksiyaları Hindistanın INSTC-ni genişləndirmək cəhdlərinə mane olacaq. İranın həm də Çin-Avropa dəhlizində Mərkəzi Asiyanı və Xəzər dənizini Ərəb dənizinə birləşdirən "ox"da yerləşən, Çin və Hindistan təşəbbüslərinin məhək daşıdır. Dünyanın ikinci ən böyük təbii qaz ehtiyatları, İran boru kəmərlərinin gələcək istiqaməti Avrasiyanın inkişaf edən enerji arxitekturasının ümumi konfiqurasiyasını formalaşdırmağa kömək və beləliklə, Avropa, Rusiya və Çin arasında enerji balansına təsir edəcək. Onun qaz sənayesi tam inkişaf edərsə, İran qazı 3 bazardan ikisinə nəql ediləcək: Hindistan (Oman boru kəməri vasitəsilə), Çin (Türkmənistan və ya Pakistan vasitəsilə) və ya Avropa (Cənub Qaz Dəhlizi ilə).
İran qazının son dəhlizə əlavə olunması avropalıların Rusiyanın inhisarından xilas olmasına kömək edəcək. Buna görə də, Moskvanın məqsədi, qitəyə təsirini davam etdirmək üçün İranın enerji ixracını Avropadan uzaqlaşdırmaqdır. Şübhəsiz, nüvə razılaşmasından çıxmaq və sanksiyaların təkrarən tətbiq edilməsi İranın enerji və nəqliyyat infrastrukturunun inkişafını yavaşladacaq. Bu, Vaşinqtonun Yaxın Şərqdə Tehranın genişlənməsinin qarşısını almaq, İranın ehtiyac duyduğu enerji və vergi gəlirlərindən məhrum etmək, habelə əhalinin məşğulluq imkanlarından məhrum olma səylərinə uyğun olacaq. Amma ABŞ-ın təzyiqindən asılı olmayaraq, İran ciddi gəlir bərabərsizliyi, korrupsiya, hökumət basqıları və su çatışmazlığı səbəbindən kütləvi narazılıqlara məruz qalır. Bu əsas məsələlər İslam Respublikasının uzun müddətli yaşaması üçün təhlükə doğurur və İran hakimiyyət sistemində ciddi dəyişikliklər olmadan həll edilə bilməz.