Qulu Ağsəs: "Bizdə tənqidçi əsəri yox, adamı tənqid edir"


Tanınmış şair Qulu Ağsəsin Axar.az-a müsahibəsi (ixtisarla)




– Qulu müəllim, 1992-ci ilin sentyabrı ilə 2015-ci ilin sentyabrı arasındakı fərq nə qədərdir?

– İlk növbədə 23 il fərq var. Onda indikindən ikiqat cavan idim. Həyata baxışda, insanlara, ədəbiyyata münasibətdə çox şey dəyişib. İndi daha çox yerüstü qanunlarla uzlaşmağa çalışıram. Bilirəm ki, dünyada təkcə mənim eqomdan, iradəmdən, istəyimdən asılı olmayan nəsnələr var, onları soyuqqanlılıqla qarşılayıram. O vaxtdan bəri xeyli itkilər olub. Nə qədər adam ölüb, nə qədər adam yerini dəyişib, nə qədər dost dediyimiz düşmənə çevrilib, nə qədər düşmən saydıqlarımızla fikirlərimiz üst-üstə düşüb, nə qədər qızlar ana olub, nənə olub.

– Əslində, sualım sırf Qarabağla bağlı idi. Abdal-Gülablının alınma tarixi ilə indiki tarix arasındakı mənəvi-psixoloji fərqdən gedir söhbət.

– Mən doğulduğum kəndi yamacın üstündəki taxıl zəmisinə oxşadırdım, adamları da zəmidə dənlənən quşlara. Sonra yalın o biri tərəfindən bir dəstə yarasa gəldi, zəmini dağıtdı, quşları uçurtdu. İndi o quşlar yataqxana budaqlarında oxuyur.


– Sizcə, Qarabağ mövzusunda ağlaşma şeirlər, yazılar yazmaq bəs deyil? Bu mövzuda hələ də əsər yazılmasını gözləyənlər var. Yazılmalıdırmı və əgər elədirsə, hansı ruhda yazılmalıdır?

– Dünyada ən çətin mövzu vətən mövzusudur. Vətəni çox tərifləsən, ədəbiyyatı rüsvay eləyirsən, ədəbiyyatı çox önə çıxarsan, vətəni... Burada qızıl ortanı tapmaq çox çətindir. Mənim istədiyim qızıl ortanı tapan Lev Tolstoydur, xüsusilə, onun "Hacı Murad" əsəri. Bu adam bütün Rus imperiyasını qətiyyən aşağılamadan, hətta içində bir rus kimi öyünərək yazır, amma ədəbiyyata zərrə qədər xəyanət eləmir. O, eyni zamanda çarın quru taxtında şinellə uzanıb lovğalanmasını təsvir edir. Hamı bilirdi ki, çar bu cür hərəkət edir və öz mifini yaradır. Həmin dövrdə bunu, həmçinin onun məşuqələrlə əylənməyini yazmaq olduqca çətindir. O, çeçenlərin, avarların, tatarların mərdliyini göstərir, nə qədər qəribə olsa da, Hacı Muradı sona qədər çardan da, Şeyx Şamildən də müdafiə edir. Onun ürəyində Şəkidən qaçan Hacı Muradı ələ verən kəndliyə nifrət var. "Hacı Murad" vətənpərvərlik haqqında, Çar Rusiyasının Qafqazı işğalı haqqında tarixi, bədii əsərdir. Burada Tolstoy həm vətənpərvərdir, həm də ədəbiyyatpərvər.

– Bəs Qarabağ mövzusunda yaranan hansı əsəri belə yüksək qiymətləndirmək olar?

– Biz Qarabağ haqqında yazılan əsərlərin bir qismini Qarabağ alınandan sonra yandırmalıyıq. Aşırı vətənpərvərliklə, pafosla, hay-küylə Qarabağ qayıtmayacaq. Ədəbiyyatın ən müqəddəm şərtlərindən biri sevgini, ümumiyyətlə, informasiyanı plastika ilə təqdim etməkdir. Gülləni nəyinsə altından keçirib hədəfə vurmaq lazımdır, birbaşa yox. Birbaşa olanda ədəbiyyat olmur. Məsələn, mənim sonuncu oxuduğum hekayələrin birində kasıb, dilənçi bir qadın obrazı var idi. Yazıçı onun hərbçi həyat yoldaşının ölümünü birbaşa təsvir edir. Halbuki onu detallarla verməli idi. Məsələn, evi süpürən qadın, qara haşiyəli çərçivədə olan çiyni paqonlu bir kişi, uşaq nəsə soruşur və məlum olur ki, kişi müharibədə həlak olub. Amma yazıçı qəhrəmanın adını, rayonunu, bütün təfərrüatı ilə necə həlak olduğunu təsvir edir. Bu gün Azərbaycanda Qarabağ adına yazılan əsərlərin 99 faizinin ədəbiyyata dəxili yoxdur. Qarabağ alınsa (buna inanmaq istəyirəm, inanmaqdan başqa çarəm yoxdur), onların hamısını məhv etmək lazımdır.


– Bəs bu yazılanların nəyisə dəyişməyə gücü yetirmi?

– Biz ədəbi patriotizmlə bir metr də torpaq almamışıq, amma ədəbiyyatdan nə qədər torpaq vermişik. Gəlin susaq, zamanı gözləyək, vicdanlı, namuslu əsərlər yazaq. Mənim yazıçı kimi devizim budur. Bu, mənim özümə səslənişimdir. Dəfələrlə, ittiham ediblər ki, "Qarabağlısan, niyə yazmırsan?" Bu yazılanlar heç nəyi qaytarmır axı, bir kəndi almır, bir qəsəbəni xilas eləmir, bir qəbir daşını işğaldan azad eləmir. Onda bu yazılanların əhəmiyyəti nədir? Burada bir məsələ də var, biz qılafda, ya da akvariumda yaşamırıq. Necə ki Xəzərin okeana çıxışı ancaq Volqa çayı ilə mümkündür, bizim də dünyaya çıxışımız rus dili vasitəsilə mümkündür. Görürsən, təbiət də bizi ruslara qısnayıb. Lap tutaq ki, yaxşı bir əsər yazıldı, elə burada da müzakirə olunur, vəssalam. Xarici ölkələrdə bir azərbaycanlının əsərinə rast gəlmək olmur. Bu, rüsvayçılıqdır. Dünyanı dəyişdirən 10 kitabın içində Şərqə aid kitab yoxdur. "Qurani-Kərim" səmavi kitabdır, müəllifi yuxarıdakıdır, aşağıdakı deyil. Karl Marksın "Kapital"ı, Heredot, Freyd – heç biri bizlik deyil. Bunların arasında "Psixoanaliz"dən başqa humanitar sahəyə aid heç nə yoxdur. Əgər dünyanı dəyişən 10 kitab arasına düşə bilmiriksə, heç olmasa, ondan kənar ərazidə ədəbiyyat sahəsində hegemonluq edən ərazilərə çıxmaq lazımdır. Məsələn, tutaq ki, Qarabağ haqqında əsər yazıldı, tirajlandı, film çəkildi. Bu film Rusiyada göstərilməlidir. Münaqişədə kim maraqlıdır? Rusiya, Amerika, Fransa – ATƏT-in üç həmsədri. Bu üç ölkədə, bir də ATƏT-in həmsədrlərinin toplaşdığı Minsk şəhərində bizim təbliğatımız getməlidir. Bir də görürsən, kimsə hansısa 10-cu dərəcəli mətbuatda nəsə yazır, deyir, mən cavabımı vermişəm. Sivil dünyada qəzet və jurnallar reytinqinə görə təsnifatlaşdırılıb. Əgər kimsə deyirsə ki, mənim Almaniyada elmi jurnalda məqaləm çıxıb və bununla hay-küy yaradırsa, dərhal həmin jurnalın reytinq əmsalına baxmaq lazımdır. Ola bilər ki, o, heç kimin oxumadığı jurnaldır. Avropada nüfuzlu elm jurnalları var, bizim elm adamımız gedib ora çıxa bilirsə, bu, nailiyyət sayılır. Yoxsa hansısa bir QHT-nin, qurumun, hətta özəl təşkilatın, şəxsin (yarım saat ərzində fiziki şəxsdən hüquqi şəxsə çevrilən adamın) buraxdığı jurnalda çap olunmaq uğur sayılmır.



– Qarabağa aid bir neçə film çəkilib. Nə dərəcədə uğur qazana biliblər? Dünyaya çıxarmaq olarmı bu filmləri?


– Mən düşünürəm ki, Qarabağ məsələsində ədəbiyyatdan çox kino rol oynamalıdır. Və bu kinolarda insan faktoru ön plana çıxmalıdır. Kinonun nailiyyəti görünməlidir. Bizim kinolarımız çox gözəldir, amma bizdə. Atamızın qəbrini gözümüzün önünə gətirməyimiz, kövrəlməyimiz, ağlamağımız üçün. Biz nə vaxtsa dərk edəcəyik ki, bu, artıq beynəlxalq münaqişədir və bunun həllini təkcə özümüzdə yox, kənarda da axtarmaq lazımdır. Ukrayna hadisələri göstərir ki, Qarabağ münaqişəsi təkcə Azərbaycanın gücünə həll olunan məsələ deyil, burda supergüclərin marağı olmalıdır. Ədəbiyyatınsa bu yöndə heç bir rolu yoxdur. Biz bədii nümunələrlə heç nə edə bilmərik. Mən Stepanakertdə (Xankəndi) yaşayan, mənimlə eyni beynəlxalq layihədə çap olunan şairənin şeirlərini oxudum, orada münaqişə adına heç nə yox idi, sanki bunlar dinc sakinlərdir, Qarabağ da bunların ata-baba yurdlarıdır. Onlar dünyaya özlərini başqa cür təqdim edirlər. Ermənilər ədəbi siyasətlərini də elə qururlar ki, kənardan çox sivil bir qövm kimi görünürlər. Əgər biz nifrətlə dolu bir əsəri dünyaya təqdim etsək, bu, ermənilərin xeyrinə olar.


– Şair, yazıçı vətən mövzusunda yaxşı bir əsər ortaya çıxarırsa da, bu yenə məhəlli düşüncənin məhsulu olur. Vətən dediyimiz yerin sərhədləri var axı. Dünya vətəndaşı olmaq, insan faktoruna fikir vermək daha vacib deyilmi? Yaradıcı adam necə məhəlli düşünə bilər?

– Vətən nəyə görə vətəndir ki? Orada olan adamlara görə. Deyirlər, atamın yurdu qaldı. O, qəbirdə olanda da mənim atamdır də. Dağ-dərə başqa yerdə də ola bilər. Amma bizdə, mənim köyümdə olan insan başqa yerdə yoxdur axı. Vətən həm də adamlardır, vətən həm də ünsiyyətdir, ləhcədir, şivədir, vətən həm də dar regional münasibətlər məcmusudur. Məsələn, Novruz bayramında səhərlər adamları aparıb soyuq suya basırdılar, bu, ancaq bizdə olurdu. Təbii ki, patriot ədəbiyyat da olmalıdır, amma yazıçı da lap dar, məhəlli düşünməməlidir.
Mən ədəbiyyatı insanın özü ilə danışığı, pıçıltısı hesab edirəm. Kiminsə üstünə qışqırmaq, barmaqla göstərmək, hətta yüksək səslə şeir oxumağı dəhşətli bir şey hesab eləyirəm. Adamları necə hədələmək olar? Bizim əlimizdə tutduğumuz qələmdir, nüvə silahı deyil.
Yazıçıdan Qarabağı ummaq da doğru deyil. Dünyada işğalı diplomatiya və hərbi güc həll edir. Nobel mükafatlı xanım Svetlana Aleksiyeviç bütün Belarusiyanı sevincə qərq etdi, hətta Lukaşenkonu ayağına gətirdi. Amma heç bir ədəbiyyat nümunəsi separatçılığın qarşısını ala bilməyəcək.
Hitlerin ən yaxın köməkçilərindən biri yəhudiləri qaz sobasında yandırandan sonra Şopenə qulaq asıb ağlayırmış. Adama elə gəlir ki, axşam Şopenə qulaq asan adam sabah heç kimi öldürməz. Amma o səhər yenə kitelini geyinib yəhudiləri yandırmağa gedirmiş. Görün Şopenin gücü nəyə qadirdir.
Mən istəyərdim ki, dünyanı şairlər, nasirlər, tənqidçilər, ədiblər, teatr xadimləri idarə eləsin. Biz içində yaşadığımız bu real, yalançı dünyaya da, gerçək o dünyaya da alternativ yaratmaqla məşğuluq. Bizim yaratdığımız ruhani cəmiyyətdir, ordumuz yox, silahımız yox.


– Belə bir fikriniz var ki, "əsl şeir tərcümə olunan şeirdir"?

– Yox, mən elə söz deməmişəm. Demişəm ki, xas şeir tərcüməyə gəlmir. Azərbaycan dilinin imkanları daxilində yazılan şeir tərcüməyə gəlməz. Məsələn, mən deyirəm ki, "oynayır əsəblərim toran çalınca hər gün". Bunu necə tərcümə etmək olar? "Axşam adam əsəbiləşir"?!
– Onda misra olmur, cümlə olur.
– Öz dilinin bətnində yazılan şeir başqa dilə çevrilə bilmir. Tərcümə surroqat ana kimidir.


– Bəs özünüz nə yazırsınız hazırda?
– Bir xeyli əlyazmam var. Sonuncu yazdığım şeirin bir misrası var, onu bir neçə variantda yazmaq olar, hamısında yazmışam. Amma qərara gələ bilmirəm ki, hansı variantın üstündə dayanım. Özümün də xoşuma gələn şeirdir, amma bitirə bilmirəm.

– Şeiri tənqidə münasibətiniz maraqlıdır. Xətib Təbrizi deyirdi ki, "şeiri tənqid etmək onu yazmaqdan çətindir". Həqiqətənmi, tənqidçi şairdən çox bilgili və istedadlı olmalıdır?


– Tənqid ya şeirdən əvvəl, ya da sonra olmalıdır. Ya birinci misraya qədər, ya da sonuncu misradan sonra yazılmalıdır. Mənim tənqid anlayışım fərqlidir. Bizdə tənqidçi əsəri yox, adamı tənqid edir. Bir də görürsən, yaxşı bir əsər haqqında bir tənqidçi yazı yazıb. Qəflətən ayılır ki, mən bunu təriflədim axı, adlı-sanlı tənqidçiyəm, mənə yaraşmaz. Ardınca belə yazır, "onu da qeyd etməyi özümə borc bilirəm ki"... Qardaş, niyə?

Tənqid estetik olmalıdır, tənqidin fəlsəfi yükü olmalıdır, məcazlarla, metaforalarla danışmalıdır. Bizdə isə tənqid ya tərifləmək, ya da yıxıb sürümək kimi başa düşülür.

– Nöqtələr qoyulub, yoxsa hələ vergül mərhələsindəsiniz?

– Mən deyə bilmərəm ki, gələcəkdə nə olacaq. Sonuncu yazdığım şeirdən əvvəlkini yazanda fikirləşmişdim ki, hə, bu ən yaxşı şeirimdir. Əvvəlcədən nəsə demək, proqnoz vermək düzgün deyil, çünki ədəbiyyat, həyat, fikirlər, münasibətlər dəyişkəndir. Adam bəzən öz tərcümeyi-halından da bezir.