II yazı

Ötən sayımızda tanınmış tarixçi alim İsrafil Məmmədovun erməni tarixçilərinin hədyan-böhtanlarını ifşa edən fikirlərini təqdim etmişdik. Mövzunu davam etdiririk. Tarixçi yazır: "Erməni tarixi"nə dair yazılan ikinci kitabın müəllifi Favstos Buzanddır. Buzandın "Erməni tarixi" adı ilə oxuculara təqdim olunan, 1947-ci ildə St.Malxasyan tərəfindən yenidən erməni dilinə tərcümə edilən o kitabını bütövlükdə olmasa da, 291-292-ci səhifələrində "böyük ilham və inamla" yazılmış bu rəvayəti bir də oxuyun: "Manvel məclisə toplaşanlarının hamısının gözü önündə soyundu. Bədəninin bütün əzalarını açıb göstərdi. Bir qəpik boyda da sağlam yer qalmamışdı. Bütün bədəni deşik-deşik olmuşdu müharibələrdə. Hətta o, cinsi kişi əzasını da açıb göstərdi hamıya, üstündə ən azı əlli yara yeri qalmışdı"... Sizcə, cənab Karapetyan, tarixi kəsimlər amilini nəzərə almadan, xronoloji ardıcıllığa məhəl qoymadan, gerçək insan obrazı deyil, epik roman qəhrəmanları icad edən; maarifçi Qriqor və onun davamçısı kiçik Qriqorun, katolikoslar Nerses, Vrtanes və Husiqin simasında ideal şəxslər yaradan, məhdud dini məzmum daşıyan yorucu, uzun-uzadı öyüd-nəsihətləri, dualar və möcüzələri, gülünc əfsanələr və həyasız mənzərələrin təsvirlərini tarixi həqiqət kimi təqdim və təbliğ edən belə əsəri obyektiv qaynaq, məxəz, ədəbiyyat hesab etmək düzgündürmü? Xristianlığın qəbul edilməsini Ermənistan üçün "Böyük inqilab" hesab edən tədqiqatçılar çar Trdatı və Qriqor Lusavoriçi bu inqilabın "baş qəhrəmanları" kimi təqdim edirlər. İkinci qəhrəman kimi adı vurğulanan Qriqorun həyatı və fəaliyyətinə dair qaynaqların, saysız-hesabsız rəvayətlər, əfsanələr, hekayətlərin içində həqiqət boğulur, itib-batır. Bəzi tədqiqatçılar hətta onu yunan möcüzəsi, Kesariyadan gəlmiş missioner kimi təqdim edirlər. (Leo, adı çəkilən əsəri, s.419.).
Bəzi tədqiqatçılar da iddia edirlər ki, erməni xalqının tarixinə dair ilk kitabı Aqatonqeqos yazmayıb. Aqatonqeqos əslinə qalanda heç şəxsi ad deyil. "Aqatos" yununca "xeyir xəbər", "şad xəbər" deməkdir, "anqelos" isə "mələk", "müjdəçi" deməkdir. Deməli, "xeyir, şad xəbər müjdəçisi" anlamında vurğulanan Aqatonqeqos əslində xristianlığın yayılmasında baş qəhrəman kimi təqdim olunan Qriqor Lisavoriçin ləqəbidir. Çünki kitab da elə onun fəaliyyətinə, xristianlığın yayılması tarixinə həsr olunub. Bütün bu məqamları nəzərə alan bəzi tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, kitabın üz qabığında "Aqatanqeqosun tarixi" yazılmasına baxmayaraq onu "Müqəddəs Qriqorun tarixi" kimi qəbul etmək daha düzgün olardı. Qazar Parpetsiyə istinadən həmyerliniz, qarabağlı Baqar Ulubabyanın bu qənaətinin də sizə çoxdan bəlli olduğuna şübhəm yoxdur: "Müqəddəs şəhid Qriqorisin əli ilə erməni aləmi atəşpərəstlik nadanlığından imtina edərək gerçək allahpərəst oldu. Buna görə də o kitabı Qriqorisin kitabı adlandırdılar" (Müsahibələr toplusu. İrəvan, 1988, s.73.). "Bəs Xorenatsının, yaxud kilsə xadimlərindən başqa birisinin verdiyi tarix?" Yaxşı tanıdığınız tarixçi Arakel Babaxanyan (Leo) özünün bu ciddi sualına ciddi cavab verərək yazır: "Süni qaydada saxta salnamə (xronologiya) düzəldirlər. Bunun üçün çoxlu təriflər, uydurmalar, saxtakarlıq tələb olunur. Belə çıxır ki, erməni nahapetləri (patriarxları) sülaləsinin hökmranlığı, yaxud "Haykazyan dövrü" 1800 il davam edib. Yetərincə uzun sürən bu dövrün ayrı-ayrı zaman çalarlarındakı boşluqları doldurmaq üçün 59 hakimin adı bir-birinin ardınca düzülüb. Onlardan 32-nin quruca adı var, tarixi, hətta ehtimal olunan hökmranlıq dövrü də göstərilmir. Bir sözlə, dövr, zaman, vaxt göstəricisi yoxdur. Göründüyü kimi, Xorenatsi "Haykazyan" adlandırdığı o dövrün tarixi hadisələri və ənənələrinin sədaqətli və etibarlı salnaməçisi olmayıb. O, əksinə, həmin ənənələrə və baş verən tarixi hadisələrə yamaq vurmaq əsasında uydurma tarix düzəltməklə xristianlığa saxta xidmət göstərmək rolunda çıxış edib"".
İ.Məmmədov daha sonra bir məqama diqqəti yönəldir: "Xristianlığın tarixinə dair erməni keşişləri, kilsə təmsilçilərinin yazıb-yaratdıqları ədəbiyyat və bəhrələndikləri qaynaqlar barəsində tarixçi Leonun söylədiyi bu sözləri də yəqin ki, xatırlayırsınız: "Bu barədə rəvayətlər, nağıllar, türlü-türlü əfsanələrdən dağ boyda bir yığın yaranıb. Ancaq bunların içindən ağıllı-başlı bir tarixi material tapmaq olmur. Üst-üstə qalaqlanıb tığlanmış bu ədəbiyyata görə belə çıxır ki, ermənilər xristianlığı qəbul edəndə heç xristianlıq olmayıb. Saxta katolikos, saxta erməni padşahı adları da uydurublar. Guya ilk xristian padşah erməni olub. İlk xristian xalq da elə erməni xalqıdır... Əsrlər boyu da bu əcaib, sadəlövh, sərsəm cəfəngiyyata inanıblar." (Seçilmiş əsərləri, İrəvan, 1966, I cild, s.414.) Bu halda, Karapetyan, insan idrakını real həyatdan kənarda axtaran, olmayan anlar və yaşanmayan mifləri gur duyğular və emosiyalar axarında təsvirçilik və seyrçilik mövqeyindən təqdim eləyən "arsiv" ("qartal") totemindən Arsurinilər adlı knyaz nəsil, "araqil" ("leylək") totemindən Ara Gegesiq adlı xalq qəhrəman "icad" edən erməni tarixi və qaynaqlarını hansı məntiqlə yeganə qüsursuz tarix və qaynaq, "türk, talış, tat, ləzgi, avar, kürd və fars xalqlarının tarixini isə saxta tarix" adlandırmaq olar? Deyirsiniz: "Kitab yazmışam Azərbaycan və İran haqqında". Çox əcəb. Həm də Azərbaycanda yaşamaqda olan adlarını çəkdiyiniz xalqlar barədə əsər yazmaq istəyirsiniz. Bu da yenilik deyil. Amalınız da bəllidir, amacınız da. Qarşılıqlı nifaq, ədavət toxumu səpmək yolunda ayrı-ayrı erməni tarixçiləri, yazıçıları az tər tökməyib, yetərincə antonim, antinomik tarixi "əsərlər" yazıblar. Amma tarix yazan annalist olmaq başqa, qədim əşyalar, əntiqə şeylər alverilə məşğul olan antikvarçılıq bambaşqa peşədir. Allah eləsin, bu dəfə sizin yazacağınız kitab bədxah siyasi məqsədlərdən və qatı şovinist hisslərindən uzaq, həqiqəti ehtiva edən, pak duyğular, ülvi niyyətlərlə qələmə alınan safdil tarixi əsər olsun! Məhz bu baxımdan bilmək istərdim: farslarla bağlı kitabda siz Zarehavanda baş vermiş bu faciəni necə təqdim edəcəksiniz: "Şapurun ordusu dörd yanı yerlə-yeksan qoymuşdu. Həddi-buluğa çatmış bütün kişi cinsi fillərin tapdağı altında məhv edilmişdi. Erməni naxararların qadınlarını soyundurub meydanda sıraya düzmüşdülər. Şapur at belində gəlib onların sıraları arasından keçir, bəyəndiyi qadını seçir, yaxınlıqdakı çadırına göndərir və gedib orada zorlayırdı. Bu tamaşanı o, İrana qayıdandan sonra da davam etdirirdi. Erməni şahzadəsi Paranzemi də özü ilə birlikdə bura gətirmişdi. İzdihamlı bir hərbi parad düzəltdi, Paranzemi biabırçı vəziyyətdə meydana gətirdilər, sonra da əsgərlərə... İranın bu şahının fərmanı ilə Hamazaspuhini də soyundurub başıaşağı asdılar..." F.Buzandın ilhamla qələmə aldığı, tarixə və tarixçilərə çoxdan bəlli bu səhnəni təsvir edəcəksinizmi? Sizin biz Azərbaycan və türk tarixçilərinə "məsləhət gördüyünüz" o "tarixi keçmişə dair yeganə düzgün bilgilər verən erməni qaynaqlarından" böyük sayğı və ehtiyatla, yəni yersiz əlavələr etməyə ehtiyac duymadan, kiçicik təhrifə belə yol vermədən, rəngləri qarışıq salmadan gətirdiyim bu "örnəklər", zənnimcə, dediyiniz o qaynaqların nə halda olduğunu düzgün təsəvvür etmək üçün yetərlidir".
Tarixçi bu qənaətdədir ki, sözügedən danılmaz həqiqəti inkar etmək olmaz: "Ancaq qaldırdığınız məsələnin mahiyyətinə dərindən nufuz etsəydiniz, turklər və azərbaycanlıların genezisi, mənşəyi, soyu, kökü, dili məsələsini qərəzsiz öyrənmək meylində olsaydınız, onların gəlmə deyil, yerli, köklü əhali olduğunu, dillərinin də qədim və şirinliyini təsdiq edən tarixi faktları və daha böyük bir həqiqəti inkar etməzdiniz. Ancaq siz bədniyyətlə israr edirsiniz ki, guya Azərbaycan dili qoca tarixin lap son kəsimlərində, az qala XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində ancaq formalaşa bilib. Halbuki erməni tarixçilərinin çoxdan pərəstiş etdikləri akademik N.V.Marr "Orxon-Yenisey" kitabələrinə istinadən etiraf edir və yazır: "Türklərin ədəbi fəallığı VI əsrdən məlumdur və çinlilər onları təxminən min üç yüz il də ondan qabaq" tanıyırdılar. (İzbrannıe rabotı, Moskva, 1937, T.IV, c.134). Öz dediyinizi ədalət tərəzisinin bir gözünə, akademikin dediyini də o biri gözünə qoyub özünüz hesablayın, fərqini tapın: VI əsr + 1300 il + sonra gələn 16 əsr! Düzgün hesablasanız, gərəcəksiniz ki, sizdən dağlar qədər fərqli olaraq akademik N.Marr türk-Azərbaycan dilinin ən azı 3500 illik tarixini tərəddüdsüz etiraf edib.Tarixin atası Heredot da Azərbaycan torpaqlarında xeyli əvvəl məskunlaşan, hətta qüdrətli dövlətlər qura bilən isketlərin (skolotların) türk ailəsinə mənsub olması, türk tayfalarının təkcə Ön Asiyada deyil, Avropada da ilk mövcudluğu faktını təsdiq edib. (Qerodot, İstoriş, L.1972, s. 578.; Lotman R.Q. O rannem vodvorenii v nekotorıx çastyax Evropı turkskix pelemen. VRQO, SPb, 1854, ç.X. otd. V. s.44). R.Q.Lotman bunu da vurğulayır ki, əslində heç "İsketlərin türk mənşəli olduğu elə bir əlavə sübut tələb etmir" (yenə orada, s.46). Bizans tarixçisi F.Simakatta da isketləri türk adlandıraraq öz tarixində yazırdı: "Elə ki bu ilin yayı gəldi, həmin şərqdə ehtiramla xaqan adlandırılan türklər Mavrikiya imperatoruna elçilər və məktub göndərirdilər (İstoriş. Moskva, 1957, s.106). Miladdan öncə IV əsrin sonu, III əsrin əvvəllərində Azərbaycan ərazisində sinifli cəmiyyətin yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyması və yeni türk dövlət qurumlarının meydana gəldiyi də tarixə bəllidir. Etibarlı ərəb qaynaqları da Azərbaycanın qədim türk diyarı olduğunu təsdiq edir. Yunan yazıçısı Ksenafont (m.ö. 430-354) "Arpaçay" hidronimini görün neçə əsr bundan əvvəl "Arpazis" şəklində ifadə edib (Anabasis, IV, s.7). Şərhə ehtiyac qalmasa da, xatırladım ki, siz, yəni ermənilər arpaya "qari", çaya "ged" deyirsiniz. Bu məntiqə görə, əgər çayın sağı və solunda ermənilər yaşamış olsaydı, ağıllı Ksenofont onun adını türkcə "Arpazis" deyil, ermənicə "Qariged" kimi qələmə alardı. Deməli, hələ Ksenofont dövründə bu ərazidə türk tayfalarının yaşaması faktı təkzib edilməzdir, onu təhrif etməyə hədər vaxt sərf etməyə dəyməz. 1300 illik tarixi çoxdan adlamış "Dədə Qorqud" kitabını, Əbu-Bəkir-əl-İsfahaninin "Oğuznamə"sini vərəqləyə bilsəniz daha faydalı olar. İnanarsınız, bir daha mübahisə etməyə qalxmazsınız ki, Arpa çayının sağ və sol sahillərində, Ağbaba və Şörəyel rayonlarında, Göyçə (Sevan) gölünün sahillərində, Alagöz hövzəsində də minillərə oğuz tayfaları ömür sürüb, at çapıblar. Onların ən böyük xanı Oğuz xaqan bu ərazidə yaşayıb, hökmranlıq edib, Göyçə gölünün sahilində həyatdan gedib, hökmranlığı öz varislərinə verib".

Uğur