Tarixi yaddaş milli yaddaşın ən başlıca komponentidir Hadisə

Tarixi yaddaş milli yaddaşın ən başlıca komponentidir

Hikmət Babaoğlu: "Tariximizi öyrənib ona sahib çıxsaq, daha güclü millət ola bilərik"

"Azəri sözündə farslara aid olan bircə hərf var. Bu "İ" hərfidir. Farslar öz dillərinə farsi, ərəb dilinə ərəbi, türk dilinə də türki deyirlər. Deməli, belə çıxır ki, azər dili də var və azər dilinə də azəri deyirlər. Ancaq məsələ bu qədər sadə deyil. Azər dilinin olması üçün, ilk növbədə, Azər xalqı olmalıdır. Bəs belə bir xalq varmı?"
Bu fikirlərin müəllifi siyasi elmlər doktoru, millət vəkili Hikmət Babaoğludur.
"Xalq Cəbhəsi" qəzeti "Azərbaycan" sözünün izahı ilə bağlı Hikmət Babaoğlunun yeni elmi versiyasını təqdim edir:
Son günlər sevdiyimiz və hörmət etdiyimiz türkiyəli tarixçi İlber Ortaylının ""azəri sözü Stalinin uydurmasıdır" fikri sosial şəbəkələrdə və mətbuatda geniş müzakirə olunur. Bu barədə dilçilərimiz və tarixçilərimiz müxtəlif fikirlər səsləndirirlər.
Prosesi səbirlə izlədim və söylənilən bütün fikirlərlə tanış oldum. Ancaq təəssüf ki, tarixçilərimiz ümumi ictimai rəyi qəne edəcək heç bir fikir söyləyə bilmədilər, yaxud söyləmədilər. Belə olduqda tarixçi olmadığım üçün hazırkı vəziyyətdə mənim də işimə yarayan "tarixçi olmayan" böyük tarixçi Samuel Kramerin "Tarix o qədər ciddi şeydir ki, onu tarixçilərə tapşırmaq olmaz" fikrini xatırladım və bir daha Krameri rəhmətlə anaraq onun bu fikrinə bəraət verdim. Çünki apardığım müşahidələr və gəldiyim nəticə odur ki, hətta gerçəklik də ondan ibarətdir ki, tarixi öyrənməkdə inqilabi hadisə hesab ediləcək araşdırmalar və tədqiqatlar tarixçilər tərəfindən deyil, qeyri-tarixçilər tərəfindən aparılıb. Birincisi, elə Kramer özü, ikincisi Radlov, Bartold, Baskakov, Qumilyov və s. Bu siyahını istənilən qədər uzatmaq olar.
Kramer, Radlov, Bartold, Baskakov şərqşünasdırlar, Qumilyov isə coğrafiyaçıdır. Ancaq tarixi öyrənərkən biz bu böyük şəxsiyyətlərin tədqiqatlarını, əsərlərini ən mötəbər mənbə kimi nəzərdən keçiririk. Xüsusilə, türk tarixinin öyrənilməsində bu dahilərin hər birinin çox böyük rolu var. Onları ixtisaslı tarixçilərdən fərqləndirən ən səciyyəvi cəhət isə odur ki, bu böyük alimlər heç vaxt özlərini "akademik" tarixin sərt çərçivəsinə məhkum etməyiblər.
"Akademik" tarixin tarixi öyrənmə metodu çox məhduddur. Araşdırmaçı mütləq dəqiq mənbə, yazılı abidə, arxeoloji tapıntı, numizmatik material axtarır. Ancaq təəssüf ki, onları tapanda da etnoqrafik baxımdan düzgün şərh etmirlər. Ən azı bizim tarixçilərin böyük bir qismi belədir. Məsələn, onlar bu yaxınlarda Şəmkir rayonunda aşkar edilən ilkin orta əsrlərə aid şəhərcikdə Sasani dövrünə aid sikkələr tapdıqlarına görə, bu şəhərciyi Sasani şəhərciyi kimi şərh etdilər.
Onda belə çıxır ki, şərti bir azərbaycanlı Afrikaya gedən zaman özü ilə xeyli miqdarda Azərbaycan manatı apararsa və min il sonra həmin pullar arxeoloqlar tərəfindən aşkarlanarsa, deməli, Afrikanın həmin şəhərciyini Azərbaycan şəhəri elan etmək olar.
Tarixin atası Heredot deyib ki, tarix qədər subyektiv elm yoxdur. Bu fikrə inansaq, onda elə yazılı mənbələrə də şübhə ilə yanaşa bilərik. Çünki bu yazılar da kiminsə subyektiv mövqeyini ifadə edib. Ona görə də tarixi öyrənən zaman akademik metodları doqma kimi qəbul etmək olmaz. Burada mütləq məntiq silahından istifadə etmək lazım gəlir. Yəni tarixçinin tarixi məntiqi onun ən böyük silahıdır. Bizim arixçilərimiz isə əksər hallarda bu effektiv silahdan könüllü şəkildə imtina edirlər. Ona görə də çərçivədən çıxa bilmirlər. Beləliklə, tarix elmimiz qısırlaşır.
Kim bilir, bəlkə də, tarixçi olmadım, amma tarix haqqında danışmağıma bəraət qazandırmaq üçün tarixşünaslıqdan bu qədər geniş danışdım. Hər halda inandıqlarımı və təsbit etdiklərimi dedim. İndi isə qayıdaq gündəmin əsas mövzusuna.
"Azəri" sözü nədir? Etnik admı, farscamı, ya türkcəmi? Bu söz birləşməsidir, yoxsa, sadəcə sözdür?
Əvvəla onu deyim ki, "azəri" sözündə farslara aid olan bircə hərf var. Bu "İ" hərfidir. Farslar öz dillərinə farsi, ərəb dilinə ərəbi, türk dilinə də türki deyirlər. Deməli, onda belə çıxır ki, azər dili də var və azər dilinə də azəri deyirlər. Ancaq məsələ bu qədər sadə deyil. Azər dilinin olması üçün, ilk növbədə, Azər xalqı olmalıdır. Bəs belə bir xalq varmı?! Əlbəttə, var. Gəlin lap başdan başlayaq.
"Azər" sözü "Az" yaxud "As" etnik adına "Ər" sifəti əlavə edilməklə yaranıb. Az xalqı, Az boyu VI-VII əsrlərdən bəri mənbələrdə qeyd olunur. "Ər" isə ilkin mərhələdə döyüşçü, savaşçı, sonralar isə kişi mənasında işlənib. Bu gün də öz ilkin mənasını Türkiyə ordusunda saxlayan bu söz sıravi əsgəri, yəni rütbəsi olmayan əsgəri ifadə etmək üçün istifadə edilir.
Deməli, Az+ər "Az savaşçısı" deməkdir. Yəni Az-Ər xalqı var və o bizik. Bizə aid olanlara da farslar Azəri deyiblər. İndi isə Azər sözünün və ya AZ+ƏR+BAY+CAN sözünün daha dəqiq izahı üçün etibarlı mənbələrə üz tutaq.
Belə mötəbər mənbələrdən birincisi "Orxon-Yenisey" abidələridir. Az+Ər birləşməsinə də ilkin olaraq burada rast gəlirik. Bizimlə bağlı qeydlər daha çox "Orxon" daş yazılarındadır. Ən azı iki yazılı daşda Azlardan bəhs edilir. Bunlardan biri "Kül Tigin" abidəsidir. Abidənin şimal tərəfində Kül Tiginin Azlarla savaşından bəhs edilir. Qeyd edilir ki, Az bodun yağı boltı. Yəni, Az xalqı yağı oldu, düşmən kəsildi. Daha sonra savaşdan və Az xalqının məğlubiyyətindən söhbət gedir. Qeyd edilir ki, "Kül Tigin bir kırk yaşayur erti, Alp Şalçı akın binip oplayu təgdi, Az eltəbərig tutdı, az bodun anda yok boltı" (tərcüməsi belədir: bu zaman Kül Tigin 31 yaşında idi. Alp Şalçının ağ atını minib hücum etdi, Az eltəbərini tutdu, Az xalqı onda yox oldu).
Deməli əgər bu döyüşdə Kül Tigin 31 yaşında olubsa, o zaman Kül Tiginin 685-ci ildə doğulduğunu nəzərə almaqla həmin döyüşün tarixini də müəyyənləşdirə bilərik. Bu tarix 716-cı il edəcək. Diqqət etdinizsə, Azlardan "bodın", yəni xalq deyə söhbət açırlar. "Bodın" "bütün" kəlməsinin arxaik ifadə formasıdır. Bu gün "bütün" əvəzinə biz ərəbcə "cəmiyyət" sözünü işlədirik. Deməli, VII əsrdə xalqı, cəmiyyəti ifadə etmək üçün daha səlist türkcəmiz varmış. Azların özlərinin ayrıca eltəbərinin olması isə o demək idi ki, Azlar Göytük İmperatorluğunda imperiyanı təşkil edən yarım müstəqil subyektlərdən biri olublar. Ona görə də kitabda əvvəlki müttəfiqliyə işarə edərək yazılır ki, Azlar yağı boldu. Yəni bizim bilmədiyimiz hansısa səbəbdən əvvəlcə müttəfiq olan azlar sonradan düşmən oldu. Eltəbərin tutulması və onun öldürülməməsi isə o deməkdir ki, başqa cəza ilə cəzalandırılacaq. Az xalqı eltəbərsiz, yəni başçısız qaldığı üçün "yox oldı" yəni artıq xüsusi subyekt hüququ əlindən alındı, statussuz olaraq imperiyaya qarışdı.
Amma başqa mənbələrdən biz bilirik ki, bu hadisədən sonra Azlar və Quzlar (yəni biz və Anadolu türkləri), ya da onların böyük bir hissəsi Göytürk İmperatorluğundan ayrılaraq Qərbə doğru hərəkət edirlər. İrəlidə bunu təsdiq edən fikirlər söyləyəcəyik.
Yaxşı, axı mən dedim ki, Azər birləşməsinə də ilkin olaraq Orxon abidələrində rast gəlinir. Bəs, o hansı daşda yazılıb? Bunun üçün "Tonyukuk" abidəsini oxumağa ehtiyac var. Tonyukukun dilindən təqribən belə bir hadisə nəql edilir: "Tabgac Xaqanı (Çin Xaqanı) qırğızlar və oğuzlar vasitəsilə üsyan hazırlayırmış. O, bundan xəbər tutur, ancaq xəbəri bir az ərindən alır. "Çölgi az əzig bultım", "özüm Az yirim.. anı bilim ..ermış", yəni "çöllü azlardan bir ər tapdım. ,"Özüm Azyerim.. onu.. bilm imiş". (yəni özüm Azyer olduğum üçün onu tanıyırdım, bilirdim).
Düşünürəm ki, elə buradaca məsələni uzatmadan Tonyukukun "özüm Az yerim" sözünə diqqət yetirməliyik. Böyük vəzir deyir ki, mən özüm Az yerim, yəni Azəryəm-Az-əri-yəm. Bugünkü tələffüz forması ilə desək, Azəriyəm deyir.
Biz bu daşların harayını niyə eşitməzdən gəlməliyik?!
Tonyukuk qışqırır ki, mən Az-Əri-Yəm. Az xalqının döyüşçü oğluyam. Bilmirəm bu izahat kifayətdirmi ki, Azər adını qəbul edək, ya da heç olmasa Stalinlə, farslarla bağlı olmadığına inanaq. Məncə, ortaq fikir belə ola bilər ki, Quzlar, Hunlar, Saklar, Skiflər, Qıpçaqlar, Kimmerlər, Subarlar və başqaları kimi Azlar da türk boyudur, türk xalqıdır. Ona görə də burada mübahisə etməli heç nə yoxdur.
Azərbaycan nə deməkdir?
Qədim zamanlarda hər türk boyunun öz yurdu vardı. Bir növ bizim indiki rayonlarımızın inzibati-siyasi ərazisini xatırladırdı. Göytürk İmperiyasının tərkibində qurucu ünsür kimi yaşayan azərlərin də yaşadığı coğrafiya Yenisey çayının qərbi, Alaş çayı və Bay-Tayqa ətrafında idi. Ona görə də həmin coğrafiyada yaşayan Azərlər digər ərazilərdə yaşayan Azərlərdən fərqlənmək üçün özlərini Az+Ər+Bay+Tayqa adlandırırdılar. Yəni Bay-Tayqada yaşayan azərlər. Təqribən indi dediyimiz kimi, Anadolu türkü, Azərbaycan türkü kimi bir tanıtım vasitəsi.
Azərlər Şumerdən başlamış altaylara qədər olan geniş bir ərazidə yaşadıqları üçün onlara bəzən müxtəlif adlar verilirdi. Bu zaman məskun olduqları coğrafi ərazi də nəzərə alınmaqla fərqli ifadə formaları ortaya çıxırdı. Ona görə də təqribən həmin əsrlərdə ərəblər də Az+Ər+Bay+Tayqanı Adurbadaqan yazırdılar və haqlı olaraq ondan bir türk ölkəsi kimi bəhs edirdilər. Nəzərə alaq ki, ərəbcədə "d" səsi "dz" kimi tələffüz edilir, Ramadan-Ramazan sözlərindəki kimi "d"nın "z"ya çevrilməsi baş verir. Deməli, əminliklə söyləyə bilərik ki, Adurbadaqanı elə Azurbazaqan və nəhayət, Azərbaycan kimi oxumalıyıq. Ancaq əlbəttə, sözün özü etnotoponimdir və "Az" etnik kökündən yaranıb: Az+Ər+Bay+Tayqan.
İlber Ortaylıya və onun şərhinə gəldikdə isə mən bu böyük tarixçini zərrə qədər də qınamıram. Çünki biz tariximizi və adımızın mənasını bilmədiyimizə görə onu qəbul etmək istəmirik. "Azəri" adına etiraz edirik. İlber Ortaylı da bizim könlümüzü şad eləmək üçün deyir ki, "azəri" sözü Stalinin uydurmasıdır. Ancaq unutmaq olmaz ki, tarixi yaddaş milli yaddaşın ən başlıca komponentidir. Tariximizi öyrənib ona sahib çıxsaq, daha güclü millət ola bilərik. Bunun üçün də tariximizi öyrənməyin yeni konsepsiyasını müəyyənləşdirməliyik.
Bu zərurətin nə qədər aktual olduğunu bilən Ulu öndər Heydər Əliyev hələ 1996-cı ildə tarixçilər qarşısında məsələ qaldırdı ki, Azərbaycan tarixi yenidən yazılmalıdır. Yazıldımı? Bilmirəm.
Əgər tariximizi yenidən yazsaq, öyrənəcəyik ki, nəyə görə İbrahim Peyğəmbərin atasının adı Azər idi. Nəyə görə Sümər, Subar, Sibir sözləri bu qədər oxşardır, yaxud eyni sözlərdir. Sadəcə tarixçilər onu qəsdən fərqli oxuyub, fərqli də yazırlar.
Öyrənəcəyik ki, nəyə görə İlber Ortaylı da daxil olmaqla, bütün türk tarixçiləri tariximizi Altaysentrzim nəzəriyyəsi əsasında öyrənir. Bəs biz niyə bundan imtina etmirik?
Öyrənsək görəcəyik ki, Anadoluda türkcə yazılar miladdan öncə XXII-XVII əsrlərə gedib çıxdığı halda, niyə Anadoluda Türk varlığını 1071-dən başlayırıq.
Öyrənsək görəcəyik ki, Ərməniyyə haradır və nə deməkdir. Düzdür, mən bəzi əsərlərimdə və məqalələrimdə bu məsələlərin bir qisminə toxunmuşam. Ancaq tariximizin öyrənilməsi elə bərbad vəziyyətdədir ki, onu xüsusi konsepsiya ilə sistemli şəkildə öyrənməsək, ciddi elmi nəticələr əldə edə bilməyəcəyik. Bəlkə hələ də gec deyil.