2-ci yazı

Əvvəlcə bu əfsanənin süjetini təşkil edən mifologemləri müəyyənləşdirməyə çalışaq. İlk öncə diqqətimizi “əmioğu-əmiqızı motivi” cəlb edir. Azərbaycan xalqında belə bir məsəl var: “Əmioğu ilə əmiqızının kəbini göydə kəsilib”. Kəbinin göydə kəsilməsi ilahi mənşəyə işarədir. Yəni bu kəbini heç kəs poza bilməz, yaxud əmioğu ilə əmiqızının qovuşmasına qarşı çıxmaq faydasızdır. Çünki bu, ilahi nigahdır. Bu motivin dərinliyində “buta mifologemi” durur. Buta, düşünürük ki, türk yaradılış mifləri sistemində yaradılışın xüsusi şəkli, halı, formasıdır. Baxmayaraq ki, məhəbbət dastanlarındakı buta obrazı barəsində çox bəhs edilib, amma bununla bərabər belə hesab edirik ki, buta obrazı türk yaradılış mifologemi kimi zəif tədqiq olunub. Bunu folklorşünas Şakir Albalıyev də təsdiq edərək yazır ki, “Buta nədir?” sualına birbaşa bir cümlə ilə cavab verməklə keçinmək olmaz. Xalq təfəkküründə buta anlayışına münasibət də, folklorşünas və etnoqraflarımızın bu məsələyə baxışları da rəngarəngdir. Elə butanın özü kimi çoxçalarlı, əlvan naxışlıdır. Ona görə ki, butanın rəmzi qatlarında özlüyündə çox sirlər gizlənib. Mifik təfəkkür dünyasından qaynaqlandığına görə, ilk növbədə əski çağların fikir palitrasına baş vurmalıyıq. Özü də butanın təkcə rəmzi mahiyyətini çözələməklə məsələni məhdudlaşdırmaq olmaz, “buta” sözünün daşıdığı leksik məna çalarlarını da buraya daxil etmək vacibdir. Düzdür, bu barədə də müəyyən fikirlər mövcuddur, amma hələ də tam mənası ilə bu sözün özülünü açıqlaya bilməmişik.
Buta ilkin yaradılışı simvolizə etdiyi üçün burada yaradılışı xarakterizə edən bütün universumlar, o cümlədən su stixiyası öz yerini almalıdır. S.Averinçevin yazdığı kimi, su bəşəri mayalanmanın və yaranışın mühiti, maddəsi və prinsipidir. Lakin mayalanma həm kişi, həm də qadın başlanğıclarını tələb edir.
Göründüyü kimi, mifoloji düşüncənin universal prinsiplərinə görə, kişi və qadın başlanğıcları və su stixiyası bir yerdə olmalıdır. Nəzərdən keçirdiyimiz əfsanədə bu elementləri birgə görürük. Burada kişi və qadın başlanğıclarını əmioğu və əmiqızı təmsil edir. Bu isə qədim türk düşüncəsinə görə ilahi nigahdır. Mifik-universal məntiqə görə, müqəddəs, ilahi nigah su stixiyasından kənarda götürülə bilməz. Bu cəhətdən əfsanədəki ikinci əsas motiv “xəbərverici su mifologemidir”. Bu mifologem əslində daha iri kompleks olan “tale mifologeminə” daxildir. Suyun Halayın taleyindən xəbər verməsi onun talelərin – alın yazılarının yazıldığı ilkin başlanğıcdakı iştirakı ilə bağlıdır. Ulu abidəmiz “Kitabi-Dədə Qorqud” suyun ilkin yaradılış, müqəddəs nikahla bağlılığını, bu nikahdakı iştirakını birbaşa təsdiq edir. Abidədə evini arayan “Qazanın öginə bir su gəldi. Qazan aydır: “Su həq didarın görmişdir. Bən bu suyla xəbərləşəlim” – dedi. Görəlim, xanım, necə xəbərləşdi. Qazan aydır:

Çığnam-çığnam qayalardan çıqan su!
Ağac gəmiləri oynadan su!
...Ayişə ilə Fatimənin nigahı su!
Şahbaz atlar içdigi su!
Qızıl dəvələr gəlüb keçəki su!
Ağ qoyunlar gəlüb çevrəsində yatduğı su!
Ordumın xəbərin bilürmisin, degil mana,
Qara başım qurban olsun, suyum sana! – dedi.

Məsələyə qədim türk-oğuz düşüncəsində yanaşsaq, burada ilahi buta mifologemi və ona mütləq şəkildə daxil olan su stixiyasını görürük. Burada bir məqamı qeyd etmək lazımdır. Qazan, Ayişə və Fatimə adları epik-mədəni düşüncənin fərqli səviyyələrini təmsil edən məna vahidləridir. Qazan Oğuz epik ənənəsi, Ayişə və Fatimə isə İslam dini-epik ənənəsi ilə bağlıdır. Heç şübhəsiz ki, bu adlar Oğuz epik ənənəsinə sonradan, oğuzlar islam dinini qəbul etdikdən sonra daxil olub. Lakin bu adlar, epik ənənəyə daxil olarkən, özləri ilə bərabər Oğuz eposuna hər hansı yeni süjet əlavəsi gətirməyiblər. Yəni “Ayişə ilə Fatimənin nigahı su!” ifadəsində Ayişə və Fatimə adları qədim Oğuz obrazlarının adlarını əvəz ediblər. Nigahın su ilə kəsilməsi suyun Oğuz kosmoqoniyasında nikahın əsasında duran ünsür olmasını göstərir. Ayişə və Fatimə qadın adlarıdır. Demək, bu adlar Oğuz kosmoqoniyasında ilkin nikahda iştirak edən qadın adlarını əvəz ediblər. Bu halda belə bir sual ortaya çıxır: Oğuz kosmoqoniyasında su ilə kəsilən nikahın tərəfləri kimlərdir və qadınların sayı niyə ikidir? Bu suala Oğuz mifologiasına müraciət etməklə cavab tapmaq mümkündür. Oğuz mifologiyasında ilk olaraq Oğuz kağanın özü yaradılır. O, ilk insandır. Daha sonra biz iki kosmoqonik nikahın şahidi oluruq. Oğuz məhz iki qadınla evlənir. Bunlardan birincisi göydən günəş şüası şəklində düşən qız, ikincisi gölün ortasında ağac koğuşunda oturmuş qızdır. Birinci qız göyü, ikinci qız yeri təmsil edir. Beləliklə, Oğuz mifologiyasında kişi başlanğıcını Oğuz Kağan, qadın başlanğıcını şərti olaraq adlandırdığımız Günəş qızı və Yer-Sub qızı təmsil edir. Demək, “Ayişə ilə Fatimənin nigahı su!” ifadəsinin ilkin şəklində Oğuzun həmin iki sevgilisi durur.
M.Cəfərli “Su haqq didarın görmüşdür” ifadəsini semantik cəhətdən təhlil edərək yazır ki, burada: «Su – ilkin stixiyanın obrazı; Haqq – Allah, Tanrı səviyyəsində kosmoqonik vahid başlanğıc; Didar – Farsca “görüş” və “üz” anlamlarındadır; Görmək – funksiya. Cümlənin leksik-sintaktik açılışı iki cürdür: 1) Su haqq “görüşünü” görüb. 2) Su haqq “üzünü” görüb.
Əslində suyun haqq üzünü, yaxud görünüşünü görməsi cümlədə ifadə olunan mifoloji-kosmoqonik situasiyanın məzmununu dəyişmir. Burada söhbət suyun haqq ilə akt səviyyəsində, kosmoqonik situasiyada birgə iştirakından gedir.
Suyun Haqqın üzünü görməsi, M.Cəfərlinin təhlilindən də aydın olduğu kimi, inancda suyun ilkin başlanğıcda var olmasına dəlildir. İnanca görə, Haqq yaradandır. Deməli, su yaradılışın şahididir. Bütün mif mətnləri, o cümlədən Altay mifləri suyun ilkin başlanğıcdakı iştirakını və yaradılışın əsas ünsürü olduğunu, bəzən yaradılışın materialı rolunu oynadığını isbat edir.
Eyni mənzərəni “Əsli və Kərəm” dastanında da görmək mümkündür: Keşiş öz qızı Əslini Kərəmə verməmək üçün götürüb qaçır. Haqq aşiqi Kərəm sevgilisini axtarır. Yolda çaya – suya rast gəlib Əslini soruşur:

“Kərəm üzünü tutdu çaya, dedi:
Abi-həyat kimi daim axarsan,
Haqqın camalına hərdən baxarsan,
Dolana-dolana evlər yıxarsan,
Mənim Əslim buralardan keçdimi?

Çay da dilə gəlib belə cavab verdi:

Kərəm saxlar onun həmişə yasın,
Yanına almışdı ata-anasın,
Həm içib, həmi də doldurdu tasın,
Atların suyuma saldı da getdi”.

Göründüyü kimi, burada evini axtaran Salur Qazanın dediyi “Su Haqq didarın görmüşdür” ifadəsi ilə sevgilisini axtaran Kərəmin dediyi “Haqqın camalına hərdən baxarsan” ifadəsinin məna yükü tamamilə eyni olub, suyun ilkin yaradılışdakı rolunu göstərir. Təhlil etdiyimiz əfsanədə də suyun xəbərverici funksiyası onun ilkin yaradılışdakı iştirakı ilə bağlıdır. Nabatla Halay da əmiqızı-əmioğlu olduqları və bu mənada inanca görə “kəbinləri göydə (Tanrı dərgahında) kəsildikləri” üçün onların nikahı da elə ilkin yaradılışı rəmzləndirir.
Əfsanədə diqqəti cəlb edən daha bir motiv “birləşdirici (qovuşdurucu) su mifologemidir”: Bir qızılquş şığıyıb içi su ilə dolu qızıl piyaləni dimdiyinə alıb göyə qaldırır və Nabat Halayı yaralandığı dağda tapır.
Bu mifologemin təhlilində ehtiyatlı olmaq lazımdır. Çünki burada iki obraz bir-biri ilə qovuşub: su stixiyası və quş kultu. Quşların (Zümrüd quşu, Simurq və s.) Azərbaycan nağıllarında işıqlı dünya (kosmos) ilə qaranlıq dünya (xaos) arasında vasitəçi olduğu məlumdur. Bu əfsanədə də qızılquş Nabatı onun olduğu məkandan Halayın olduğu məkana aparır. Qızılquşun dimdiyində apardığı qızıl piyalənin içindəki “sehrli – xəbərverici” suyun buradakı iştirakı heç nəzərə də çarpmır. Lakin unutmaq olmaz ki, su kişi və qadın başlanğıclarını təmsil edən ünsürlərin nikahı kimi təsəvvür edilən ilkin yaradılışın ən mühüm ünsürüdür. Yada salaq ki, bu iştirakı S.Averinçev suyun bəşəri mayalanmanın və yaranışın mühiti, maddəsi və prinsipi olması şəklində səciyyələndirib. Əmioğlu-əmiqızı Halayla Nabatın nikahı müqqəddəs nikah, ilkin bəşəri nikahdır. Bu halda qızıl piyalənin içindəki “xəbərverici su” həm də “bəşəri mayalanmanın və yaranışın mühiti, maddəsi” olan “qovuşdurucu sudur”. Onun bu qovuşmada rolu zahirən görünməsə də, suyun orada olması qovuşmanın (yaranışın) pozulmaz, universal “prinsipi”dir.
Diqqəti cəlb edən başqa bir məqam “şəfaverici (mistik) su mifologemidir”. Nabat ölüm yarası ilə yerə sərilmiş Halayı suyun vasitəsi ilə sağaldır. Burada məsələ tam aydındır. Folklorumuzda “Dirilik suyu”, “Abi-həyat” adları ilə adlandırılan bir su obrazı var. O, ölümə qarşıdır. Onu içən ölmür. Deməli, Nabatın piyaləsindəki su həm də sehrli dirilik suyudur.
Türk mifoloji düşüncəsində suyun insanlaşmış obrazına geniş rast gəlinir. “Dəyirman dağı” əfsanəsində deyilir ki, keçmiş zamanlarda Qurudərə kəndində dəyirman daşı düzəldən bir qoca yaşayırmış. Qoca usta öz peşəsini oğluna da öyrədibmiş. Qocanın bir nisgili varmış. Öz kəndində dəyirman qurmaq üçün su tapmırmış. Qoca bir gün yaxın dağlarda su axtarmağa gedir, çınqıllı bir dağın yamacında yanı pöhrəli yaşıl göyrüş ağacı görür. Öz-özünə düşünür: “Susuz ağac bitməz. Yəqin ki, onun dibindən su axır”. Onu yuxu tutur. Qoca başının altından axan suyun şırıltısına ayılır. Cəld baş qoyduğu daşı güc-bəla ilə yerindən tərpədir. Görür ki, daşın altı ilə bir dəyirmanlıq su axır. Qoca qaça-qaça oğlunun yanına gələrək deyir:
- Oğul, qaç Qurudərə camaatına müjdə apar, de ki, dəyirman qurmaq üçün su tapdıq.
Oğlan deyir:
- Ata, o sudan əvvəl özümüz içib doyaq, sonra da camaata xəbər verək.
Qoca razı olur. Ata ilə oğul yaşıl göyrüşün yanına gəlirlər. Qoca nə daşı tapır, nə də suyu. Dilxor halda göyrüşün dibini eşməyə başlayır. Yenə də suyu tapa bilmir. Hirs qocanın beyninə vurur, xəncəri sıyırıb ağacı kəsir. O gündən peşəsindən əl çəkir. Hər gün qapıda oturub Çınqıllı dağa baxır, yaşıl yarpaqlı göyrüşü zirvədə görmür. Qoca qəmdən, kədərdən saralır, axır ki, yatağa düşür. Bir gün oğlunu yanına çağırıb deyir:
- Oğlum, mən ölürəm. Sinəmdə dəyirman dağı, gözümdə yaşıl göyrüş. Günahsız ağacı nahaq kəsdim. Sən heç olmasa, onun yaşıl pöhrəsini qoru. Qoy elimizin kökü kəsilməsin. Gec-tez onun dibindən dirilik çeşməsi göz verəcək. İllər ötür, yaşıl pöhrə böyüyüb iri bir ağac olur. Adını “Tək göyrüş” qoyurlar, onun bitdiyi dağa isə “Dəyirman dağı” deyirlər. Bu əfsanədə su obrazı da daxil olmaqla mifik düşüncənin başlanğıc sistemi əksini tapıb.

Elçin Qaliboğlu
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru