Həbib Sahir: "Boyundakı zəncirləri basdı pas, hanı yurdlar, hanı ellər, hanı yar?"

Cənubi Azərbaycanın ən görkəmli simalarından biri Həbib Sahir də yaradıcılığında qoşma formasına xüsusi yer verib. Yaradıcılığının əsas xəttində xalqının arzuları, istəkləri əks olunan Sahir poeziyasının rişələri folklordan, xalq yaradıcılığından su içib. Ona görə də onun əsərlərində xalq ruhu, xalq dili və ifadələri olduqca qabarıq bir şəkildə özünü göstərir:


Qar əridi, axar sular lülləndi,
Çay-çəməndə böcək-böcək dilləndi.
Bağ-bağçada yenə babam gülləndi,
Hanı yurdlar, hanı ellər, hanı yar?

Kim alnına qara yazı yazandı?
Az ömürdə qara günlər uzandı.
Bura qürbət, nə Lalə, Şamqazandı,
Hanı yurdlar, hanı ellər, hanı yar?

Gün qızartdı, sular oldu zərnigar,
Daşdan-daşa çaldı bizi ruzigar,
Yağış yağdı, yenə gəldi ilk bahar,
Hanı yurdlar, hanı ellər, hanı yar?

İllər boyu bizə hökm sürdü fars,
Əsir olduq, toy-düyünlər oldu yas.
Boyundakı zəncirləri basdı pas,
Hanı yurdlar, hanı ellər, hanı yar?

Qar əridi, sel suları atlandı,
Dəli könlüm hər dərdlərə qatlandı,
Yazıq cismin iynələrə saplandı,
Hanı yurdlar, hanı ellər, hanı yar?


Göründüyü kimi, Həbib Sahir azadlıq yanğısı ilə qələmə aldığı xalqın ağrı-acılarını nümayiş etdirən bu şeir qoşma formasındadır. Burda da şair yalnız şeirin birinci bəndini qoşmanın tələblərinə uyğun biçməyib, qalan bütün bəndlər qoşma formasının qəlibindən qətiyyən kənara çıxmır. Bu da Həbib Sahirin də xalq şeirinə çox yaxşı bələd olmasını, necə deyərlər, xalq şeiri, xalq ədəbiyyatı ilə böyüməsinə dəlalət edir.
Həbib Sahirin poeziyasından yurd anlayışı bütün yaradıcılığı boyu qızıl bir xətt kimi keçir. Yurd anlayışı şairin təqdimində son dərəcə səmimi, inandırıcı səslənir və o qədər poetikləşir ki, epitetsiz belə emosiya, həyəcan doğura bilir:


Səhər oldu, gün hər yerə yayılır,
Qurdlar, quşlar əkinlərdə ayılır,
Kölgə düşür pərdə-pərdə yollara,
Axar suda daşlar, qumlar sayılır.

Yapraq-yapraq gəzir qızıl işıqlar,
Al işıqlar-quşlar uçur biqərar,
Hər işıqda ovuc-ovuc ulduzlar,
Hər işıqda dərin, gizli bir sirr var.

Çiraq kimi lalələrdir odlanan
Lalələrin üzərində qızıl qan
Yer üzünün cənnətidir yurdumuz,
Unut göyü, bizim yerdə gəl dolan.


Həbib Sahir bu şeiri qoşma formasına yaxın formada yazıb. Bu şeirdə də Həbib Sahirin başqa əsərlərində olduğu kimi təşbeh və istiarələr şeirin məzmun və forması ilə çox uyuşur və əsərin bədii gücünü artırır. Bu misralardakı istiarələrin məqamında deyildiyini, tutarlılığını, uyarlılığını, oynadıqları bədii rolu, poetik gücü şərh etməyə ehtiyac yoxdur. Şairin zəngin ədəbi irsindən belə misallardan çox-çox gətirmək olar. Lakin ən əsası odur ki, Həbib Sahir burda da folklor ənənəsinə sadiq qalıb, folklor üslubunun özünəməxsus obrazlarını, poetizmlərini meydana çıxarmış və xalq şeiri dilinin bütün poetexniki-sintaktik xüsusiyyətlərini əks etdirib.
Həbib Sahir daim axtarışda olan sənətkar idi. Bu, təkcə məzmunda yox, formada da özünü göstərirdi. Şairin əhvali-ruhiyyəsinə məxsus məzmun özünə münasib yeni-yeni formalar gətirirdi. Lakin bununla belə şair ənənəvi klassik formalardan, eyni zamanda xalq poeziyası formalarından da istifadə edirdi.
Ana dilimizin şeiriyyət və ahəngini dərindən duyan, onu yaradıcılığı ilə daha da zənginləşdirən Həbib Sahir yeri gəldikcə əsərlərində xalqın mübariz ruhunu, yaşamaq və həyat eşqini, xalq adət-ənənələrini, nikbinlik və inam dolu fəlsəfəsini tərənnüm edib, ürəklərdə özünə əbədi heykəl yaradıb. O, milli mədəniyyətimizin və bəşər mədəniyyətinin ən gözəl və nəcib xüsusiyyətlərini davam etdirərək Azərbaycan ədəbiyyatını daha da zənginləşdirib. Şairin ictimai-fəlsəfi lirikası insanın qəlbinə sadə, səmimi hisslər aşılayan lirikadır. Burada təsvir obyektinə müstəqim müraciət üsulu, aydın və şaqraq bir şair təfəkkürü var. Aşağıdakı misralara diqqət yetirsək, qoşma formasında qələmə aldığı bu şeirində şairin nikbin bir ruhda çırpınan lirik rübabının ecazkar, könüloxşayan, incə və zərif titrəyişini sezərik, ritmik ahəngini duyar və bütün duyğularımız, qəlbimizlə bu xitaba qoşularıq:


Gecə vəqti ulduzları sayanlar,
Bulaqların nəğməsini duyanlar,
Öz ömründən usananlar, doyanlar,
Sabahadək oyaq qalan kimlərdir?

Dəniz coşur qabardarkən dalğalar,
Buz suları ay edərkən zərnigar,
Gecələrin ahəngilə biqərar,
Pərvanə tək şəmə çarpan kimlərdir?

Qızıl, sarı yarpaqları dağıdan,
Sular üstə kəhrəbayı bir xəzan,
Bir alagöz, sarı gülə oxşayan,
Əfsunuma məftun olan kimlərdir?

Axşam çağı tozlu yolda sürünən,
Uzaqlardan şübhələr tək görürən,
Qaranlığın örtüsünə bürünən,
Uzun-uzun fikrə dalan kimlərdir?

Gözəllikdən sərməst olan-olmayan,
Yar eşqindən saralmayan, solmayan,
Bir nəğməylə gözü yaşla dolmayan,
Şairləri dəli sanan kimlərdir?

Şair sözün hər diləyən anarmı
Şeirdəki gizli qalan min qəmi?
Anlamayan degil könül məhrəmi,
Naməhrəmə həmdəm olan kimlərdir?


Həbib Sahir oxucusuna aşılamaq istədiyi fikri poetik hiss və duyğularla yoğurmağı olduqca peşəkarcasına bacaran bir şairdir. Bunun əsas səbəblərindən biri və yəqin ki, başlıcası şairin xalq həyatı və xalq şeiri ilə möhkəm bağlılığıdır.
"Hidayət" təxəllüslü şair Həsari yaradıcılığa 1945-ci ildən başlayıb. Həsarinin bütün yaradıcılığını izləyərkən şairin xalq poeziyası formalarının, aşıq lirikasının üstünlük təşkil etdiyi görünür. Lakin xalq poeziyasında sıx-sıx işlənən obrazlar şairin təqdimində tamamilə yeni, orijinal səpkidə görünür:


Sarı telli Gilək qızı,
Burda bir gözəli gördüm.
Yanaqları al-qırmızı,
Üz-gözü piyalə gördüm.

Bilməm nə cür düşdüm oda,
Aşkar gördüm, ya yuxuda?
Əylənim qalım Şahıda,
Orda bir tər lalə gördüm.

Bu ceyran kimin ceyranı,
Kim olar bunun heyranı?
Hidayətin şirin canı,
Düşüb min məlalə gördüm.

Göründüyü kimi, bu şeir gəraylı formasındadır, lakin şair ənənəvi sevgi motivini orijinal formada, dinamik, ritmik ahəngdə elə məharət və ustalıqla əks etdirir ki, sanki lirik qəhrəmanın poetik portretini, danışıq tərzini, əda və duruşunu gözlərimizlə görürük. Belə şeirləri sözdən, ifadədən, ritmdən, oynaq nəqarətdən yaranmış lirik səhnəcik, yaddaşa əbədi həkk olmuş lövhə adlandırmaq daha düzgün olardı.
Şairirin "Nədir" rədifli bu şeiri də gəraylı formasındadır. Burda da şairin başqa şeirlərində olduğu kimi, olduqca güclü el üslubu, oynaq və axıcı ifadə tərzi var. Lakin təşbehlər, ritmik istiarələr, bənzətmələr olduqca orijinaldır. Bundan da əlavə şeir gözəl bir musiqi kimi qəlbə axır və nəğmə ahəngi, nəğmə şirinliyi yaradır. Şairin yaradıcılığında ümumiyyətlə, gözəl, bitkin poetik tablolara, nəğmələrə, xəlqilik ruhu ilə seçilən nümunələrə tez-tez rast gəlmək olar. Lakin şair nədən yazır, kimdən yazırsa-yazsın, şeirlərinin möhür bəndi doğma Azərbaycandır. Vətənpərvərlik ruhu, ana Vətənə dərin məhəbbət və sədaqət Həsarinin yaradıcılığında əsas yer tutur:


Ey ana torpağım, ey Azərbaycan,
Qoy artsın günbəgün şövkətin sənin,
Aslanlar becərən, igidlər doğan,
Yayılsın aləmə şöhrətin sənin.

Azadlıq nəğməsi səndən ucaldı,
Millətlər səsindən ilhamlar aldı,
Heybətin şahları torpağa saldı,
Tarixə nəqş oldu qüdrətin sənin.

Zülmə qarşı çıxdı qəhrəmanların,
Cavanşir, Koroğlu tək oğlanların,
Səttarxan, Bağırxan, Heydərxanların,
Zülmə baş əyməyib millətin sənin.

Səhənd, Savalanın başı ucalsın,
Dünya yaşadıqca qalsın, qocalsın,
Ellərin hər yerdə zəfərlər çalsın,
Ucalsın aləmdə dövlətin sənin.


Şairin bu şeiri qoşma formasındadır. Şairin başqa şeirləri kimi bu şeiri də ilk baxışda çox sadə görünür. Lakin bu sadəlik hər kəsin bacardığı bir sadəlik deyil, mənalı sadəlikdir. Şair bütün misraları, bütün ifadələri olduqca nizamlı bir şəkildə ipə-sapa düzür və o-lduqca təsirli bir mənzərə yaradır. Yeddi bənddən ibarət olan şeirin burda yalnız dörd bəndi verilib. Hər bəndin son misrasına diqqət yetirək. Bu bizim şeirdən aldığımız təəsüratı qat-qat artırır, fikri mənasını, humanist mündəricəsini qabarıq şəkildə nəzərimizə çatdırır. Həsarinin məziyyətlərindən biri də dilinin və obrazlı ifadələrinin məhəlliçilik ünsürlərindən kənar olması, ümumxalq ədəbi dili normalarında yazmasıdır. Şair heç zaman şeirlərində xalq zövqü, xalq dilinin gözəlliyi, mənalılıq, dilə yatarlıq prinsipini unutmur. Həsari ixtisasca yol və tikinti mühəndisi olsa da, onun Azərbaycan diılinin incəliklərinə bu qədər mükəmməl şəkildə bələd olması insanı heyrətə gətirir və onun yaradıcılığını izləyərkən nə qədər qüdrətli şair olduğu görünür. Əfsuslar olsun ki, Mir Hidayət Həsari Mir Həbib oğlu bir sıra Cənubi Azərbaycan şairləri kimi Şimali Azərbaycanda çox az tanınıb, Şimali Azərbaycan oxucuları onun bədii irsi ilə demək olar, tanış olmayıblar. Lakin mən inanıram ki, son dərəcə vətənpərvər olan bu şair tezliklə Şimali Azərbaycanda tanınacaq və layiq olduğu qiymətini alacaq.

Vüqar Əhməd
professor