“Qara qıyma gözlərin uyxu almış...” Mədəniyyət

“Qara qıyma gözlərin uyxu almış...”

"Dədə Qorqud Kitabı"ndakı sözlərlə bağlı düşüncələr

Qorqudşünaslıqda "ev yanında" kimi qəbul edilən növbəti sözün "uyanında" variantında oxunmasını iki mühüm amillə bağlayırıq. Birincisi, "əlif" və "vav" hərflərinin "ev" sözü ilə yanaşı, "u" səsini də ifadə edə bilməsi, ikincisi isə müasir dilimizdə işlənən "uyğun", "uyğunlaşmaq" sözlərinin kökündə yaşayan qədim "uy" feilinin olması faktıdır. Təhlil göstərir ki, "uyanında" sözü "uy" feil kökündən, -an feili sifət, -ı mənsubiyyət (n bitişdirici samitdir) və -da yerlik hal şəkilçilərindən ibarətdir. Bu qrammatik forma abidənin dili üçün yad səslənmir. Məsələn, "Keçənindən otuz aqça alurdı, keçməyənindən qırq aqça alurdı" cümləsində işlənmiş feili sifətlər müvafiq kateqoriyalar üzrə dəyişib. "Uy" arxaik feili "uyğun olmaq" mənasında Əbu Həyyan lüğətində iki dəfə verilib. Ən maraqlısı budur ki, həmin arxaik feilə "Kitab"ın "Müqəddimə" hissəsində bir neçə sətir sonra rast gəlinir. "Nolaydı bu öləydi, birinə dəxi varaydım, umarımdan yaxşı-uyar olaydı, – der". Nəsil korlayan tərəf kimi xarakterizə edilən qadınların dilindən verilmiş bu cümlədə "uyar" sifəti "uyğun, müvafiq" anlamlarını əks etdirir və bu məna S.Əlizadə çevirməsində də əsas götürülüb. Buradan deyimin xalqımızın qədim düşüncə tərzinə istinadən "Al qırmızı uyğunluğunda qurulsa, gərdək gözəldir" fikrini ifadə etdiyi üzə çıxır.

"Qara qıyma gözlərin uyxu almış, açğıl axı,
Ol ikicə sünücügün uzun olmuş, yığşur axı,
Tanrı verən tatlı canun seyranda imiş, endi dəxi.
Üz-gözündə canun varsa, oğul, xəbər mana!
Qara başım qurban olsun, oğul, sana!"

"Dirsə xan oğlu Buğac boyu"ndan götürülmüş bu söyləm parçasının ikinci misrasının əksər, üçüncü misrasının isə sonuncu sözlərinin oxunub açıqlanmasında fikir müxtəlifliyi nəzərə çarpmaqdadır. "Kitab"ın tanınmış naşiri M.Ergin Drezden və Vatikan nüsxələrini müqayisəli təhlilə cəlb edərək həmin misraları: "Ol ikice sünücüyün ören olmuş, yığşır ahı, Tanrı veren tatlu canun seyranda imiş, anıt ahı" şəklində oxumaqla daha düzgün variantı ortaya qoyubsa, akademik H.Araslı: "On ikicə süküciyin örən olmuş, yığışır axı… Tanrı verən dadlu canın seyrandaymış indi axı" varianitında, Ş.Cəmşidov isə:

"Ol ennicə sinəcigin
Uzun olmuş yığışar axı.
Tanrı verən datlı canın
Seyrandaymış indi, axı"

- variantında oxuyublar.
Drezden nüsxəsinə üstünlük verən S.Əlizadə "Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası"nda 1988-ci il nəşrində irəli sürdüyü yuxarıdakı varianta qayıdıb ki, bu da söyləmin mahiyyətini anlamaqda çətinliklər yaradır.
Məlumdur ki, söyləm ov zamanı qırx namərdin hiyləsi ilə atası tərəfindən oxlanaraq bir dərənin içində huşunu itirmiş Buğacın başı üzərində göz yaşı axıdan ananın dilindən söylənilib. Burada yeganə övladını itirmək qorxusunu yaşayan ananın dərin iztirabları fonunda ölümlə bağlı qədim oğuz inanclarının əksini görürük. H.Araslı, O.Ş.Gökyay və M.Ergin oxunuşuna etiraz edən S.Əlizadə: "Mətndəki təsvirə görə, ana oğlunun yaralı bədənini oxşayıb ağlayır. Ona görə də Buğacın uzun qollarını - ayaqlarını əzizləyərək deyir ki, "O iki ayaqların uzun idi, indi niyə yığışırı…" yozumunu irəli sürür. Şübhəsiz, burada oxla vurulan Buğacın sümüklərinin dağılıb parçalanmasından danışılır, lakin misranın tam açıqlanması üçün onu təşkil edən bütün sözlərin semantiksının şərh edilməsi olduqca vacibdir. Öncə "on ikicə sünücük" birləşməsini nəzərdən keçirək. Bizcə, bu ifadə qədim oğuz təfəkkürünün say sistemi ilə bağlı inanclara işıq saçır. Görünür, bir çox xalqlar kimi qədim türklər də on iki rəqəmini tamlıq rəmzi kimi işlətmişlər. ...Bu inanc oğuz etnosunun formalaşmasında əsas rol oynayan boz oq, üç oq birliklərinin hər birinin on iki tayfadan ibarət olması ilə bağlı əfsanəvi görüşlərdə də öz əksini tapıb. Bu mövqedən yanaşdıqda insana da tanrının yaratdığı bütöv, kamil bir varlıq kimi baxan oğuzların onun quruluşca on iki sümükdən ibarət olması düşüncəsinə gəlmələri məntiqi görünür. Bəzi tədqiqatçıların "ol ikicə" (-cə qüvvətləndirmə ədatıdır) şəklində verdikləri bu söz istər Drezden, istərsə də Vatikan nüsxəsində açıq-aydın oxunur. Tanınmış dilçi T.Tekin araşdırmasında da bu variant verilib. Qədim oğuz bədii təfəkkürünün ən möhtəşəm abidəsi sayılan "Dədə Qorqud kitabı"nın məhz on iki boy əsasında tərtibi də təsadüfi xarakter daşımayıb, bu inanca istinad edir. Odur ki, qorqudşünaslıqda ara-sıra söylənilən "Kitab"ın daha çox boyu əhatə etməsi fikri bu inanca zidd olduğu üçün inandırıcı görünmür. Beləliklə, abidənin dilində işlənmiş üç, yeddi, doqquz, qırx rəqəmləri kimi, on iki rəqəminin də qədim inanclarla bağlılığı təkzib edilməz faktdır.
M.Kaşqarlı "örən" sözünə verdiyi şərhdə onun fars mənşəli "viran" sözü əsasında yarandığını ehtimal edir. Müasir dialektlərimizdə "pis, xarab", Türkiyə türkcəsində isə "xaraba, dağılmış qala" mənasında işlədilən bu qədim söz "Örənqala" toponimində də yaşamaqdadır. Təhlil göstərir ki, "örən" sözünün "viran" fars sözü ilə oxşar yazılışı və məna yaxınlığı türk dillərinin kamil bilicisi M.Kaşqarlıya onun mənşəyi haqqında belə bir fikri söyləməyə əsas verib. Lakin hər iki sözün müasir türk dillərində işlədilməsi və fərqli deyilişi onların mənşəcə müxtəlif söz köklərindən rişət tapdığını söyləməyə imkan yaradır. Ümumiyyətlə, əski əlifba ilə eyni yazılışa və oxşar məna çalarlarına malik bu tipli türk və ərəb-fars mənşəli sözlərin fərqləndirilməsinə həssas dilçinin lüğətində də rast gəlmək olur. Məsələn, "sərt, güclü" mənasını ifadə edən arxaik "kadır" türk sözünün "qüdrətli" mənasını ifadə edən "qadir" ərəb sözü ilə yaxınlığını "bu kəlmə ərəbcəyə uyğun durub" fikri ilə ümumiləşdirən Kaşqarlı onları mənşəcə ayırıb. Təsadüfi dil faktı kimi rast gəlinən belə hadisələrdən biri də "örən" və "viran" sözləri ilə əlaqədardır. Elə həmin lüğətdə B.Atalayın "öri" fonetik varantında oxumağı məsləhət bildiyi "çürü(mək)" mənalı qədim "öri//üri" feilindən bəhs olunur. Əsasən ağacla bağlı işlədilmiş bu sözün ilkin olaraq "dağılmaq" mənasını bildirməsi fikrindəyik. Görünür, lüğətin yazıldığı dövrdə artıq arxaikləşməkdə olan "örü" feili mə`na daralmasına məruz qalaraq ağacın içindən dağılması ilə bağlı "çürümek" mənasını daşıyıb. Odur ki, "örən" və "öri" sözlərinin eyni mənşədən – "dağılmaq" mənasını ifadə edən "ör" feil kökündən törəndiyini zənn edirik. Hər halda, sözün hansı mənşədən törəməsindən asılı olmayaraq, "dağılı, xarab, pis" anlamını bildirməsi mühüm faktdır.
Cümlədəki növbəti sözə – "yığşır" feilinə gəlincə onun "yığışdır, bir yerə topla, cəm elə" mənasında işlədilməsi şübhəsizdir. Müasir dilimizdəki "tapşır" feil formasına uyğun olaraq "yığşır" sözü də -şır sözdüzəldici şəkilçisinin köməyi ilə yaranıb. Beləlikə, misranın mənasını "ön iki sümüyün dağılı olmuş, bir yerə topla" kimi qavramaq olar.
Söyləmdəki üçüncü misranın "tanrı verən tatlu canın seyranda imiş, anıt axı" variantında oxunuşu da qədim oğuz-türk inancına qaynaqlanır. Məlumdur ki, dual təfəkkürə malik qədim türklər insanın bədən və ruhdan ibarət olmasına inanıblar. Odur ki, onlar ölümü ruhun bədəni tərk etməsi kimi dərk etmişlər. "Ayrılmaq", "parçalanmaq" mənasını daşlaşmış şəkildə semantikasında saxlayan "ölmək" feili bu düşüncənin izlərini indi də yaşatmaqdadır. Söyləmin məzmun kontekstinə bir daha diqqət yetirək. Torpağa uzanmış oğlunu yaralı görən ana ona qara qıyma gözlərini açmağı, dağılmış, boşalmış sümüklərini bir yerə yığışdırmağı, seyrana, gəzməyə çıxmış ruhunu, hissini özünə qaytarmağı, üz-gözündə canlandırmağı xahiş edir. "Anıt" feili kontekstdə məhz "canlandırmaq" mənasında işlənmiş arxaik feildir. M.Kaşqarlı onun "hazırlamaq" mənasını bildirdiyini göstərir. Radlov lüğətində də bu məna əks olunub. Verilmiş misrada "anıt" feilinin bu mənanı daşıdığı açıq-aydın duyulur, çunki "canlandırmaq" "hazır olmaq" anlamının bir üslubi çalarıdır, sinonimidir...

Asif Hacıyev,
araşdırmaçı