Musavar Hamid Tanoli: “İrəvan təzminat ödəmək gücündə deyil, amma diğər ödəniş vasitəsi kimi seçim qədim Zəngəzurun Azərbaycana qaytarılması ola bilər”

Pakistan - Azərbaycan arasındakı dostluq və qardaşlıq bu günün mövzusu deyil. Pakistan İndoneziyadan sonra ən böyük əhalisi olan ikinci müsəlman dövlətidir, nüvə silahına malikdir, əhalisi 250 milyondur. Onu da xatırladaq ki, 1993-cü ilin aprelində, Kəlbəcərin işğal olunması məsələsi BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının müzakirəsinə çıxarılarkən Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpasını tələb edən 822 saylı qətnamənin qəbul edildiyi iclasa məhz Pakistan sədrlik edib. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü təsdiqləyən qətnamələr Pakistanın dəstəyi ilə qəbul olunub.
Pakistan 1990-cı illərin əvvəllərində Türkiyədən sonra Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan ikinci dövlət olub.
Pakistan həmçinin Azərbaycanın bəzi ərazisini işğal etməsi faktına görə uzun illər Ermənistanı tanımayıb və onunla diplomatik əlaqələr qurmayıb. Azərbaycan da beynəlxalq tədbirlərdə Kəşmir məsələsində Pakistanın yanında olduğunu nümayiş etdirir.
44 günlük İkinci Qarabağ Müharibəsi dövründə yadda qalan məqamlardan biri də ölkə boyu hər yerdə - küçələrdə, binalarda, müxtəlif tədbirlərdə Azərbaycan və Türkiyə bayraqları ilə yanaşı üçüncü ölkənin də bayrağının qaldırılmasıdır. O bayraq Pakistanın idi.
İyun ayında Pakistan Ordusunun Hərbi Əməliyyat Baş İdarəsinin rəisi general-mayor Nauman Zakarianın rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti, bir neçə günsonra Pakistan Quru Qoşunlarının komandanı, ordu generalı Qamar Caved Bacvanın Bakıya sədəri iki ölkə arasında hərbi əməkdaşlığın genişlənməsi və möhkəmlənməsindən xəbər verib. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə görüşündə Bacva deyib: "Azərbaycanın Qarabağ müharibəsində qələbəsi və öz ərazi bütövlüyünü bərpa etməsi hər bir müsəlman, hər bir pakistanlı üçün möhtəşəm hadisədir".
Prezident Əliyev də öz növbəsində Pakistanın və Azərbaycanın iki qardaş ölkə olduğunu və İslamabadın Bakıya verdiyi dəstəyi qeyd edib: "Biz, xüsusilə İkinci Qarabağ müharibəsində Pakistanın Azərbaycana göstərdiyi çox fəal dəstək mövqeyinə görə minnətdarıq".
Ötən ayın sonlarında isə Milli Məclisdə qardaşlığımızın, dostluğumuzun əyani təcəssümü olan "Bakı Bəyənnaməsi" imzalanıb. Milli Məclisin sədri Sahibə Qafarova, Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri Mustafa Şentop və Pakistan İslam Respublikası Milli Assambleyasının sədri Əsəd Qeysər tərəfindən imzalanan bəyannamə həmçinin ölkələrimiz arasında olan münasibətlərin daha da dərinləşdirməsinə, habelə parlament səviyyəsində də əməkdaşlığın genişləndirilməsinə xidmət edir.
“Xalq Cəbhəsi”nin növbəti müsahibi Pakistanın tanınmış gənc politoloqlarından biri, eynəlxalq məsələlər üzrə ekspert, Gənclər Diplomatiyası Forumunun prezidenti və Pakistan, Azərbaycan, Türkiyə gənclər forumunun rəhbəri Musavar Hamid Tanolidir.

- Azərbaycan-Pakistan-Türkiyə birliyi nə deməkdir? Bu ittifaq gələcəkdə hərbi bloka çevrilə bilərmi və bu zaman nə baş verə bilər?

- Pakistan, Azərbaycan və Türkiyə mədəni, tarixi və dini yaxınlıqlara əsaslanan ümumi dəyərləri bölüşür. Pakistan-Azərbaycan-Türkiyə birliyi bu ölkələr arasında sosial, siyasi, iqtisadi, mədəni və hərbi sahələrdə əməkdaşlıq deməkdir. Pakistan Azərbaycan Respublikası ilə hərbi əməkdaşlığı genişləndirmək niyyətindədir. Pakistan Silahlı Qüvvələrinin Quru Qoşunları komandanı ordu generalı Qamar Caved Bacva Bakıda iki günlük rəsmi səfərdə olub, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və müdafiə naziri general-polkovnik Zakir Həsənovla görüşüb. O, qarşılıqlı maraq doğuran məsələləri, Əfqanıstanın sülh prosesində son inkişafları da daxil olmaqla regional təhlükəsizlik vəziyyəti, ikitərəfli müdafiə və təhlükəsizlik əməkdaşlığı müzakirə edib. 23 iyun 2021 -ci ildə Ordu qərargah rəisi general Bacva Türkiyəyə də rəsmi səfər edib və Türkiyənin müdafiə naziri Hulusi Akarla görüşüb. Cənab Bacva Türkiyədə də qarşılıqlı maraqları, regional təhlükəsizlik vəziyyəti və ikitərəfli təhlükəsizlik və müdafiə sahəsində əməkdaşlığı müzakirə edib. General Bacva Türkiyənin bölgədəki əsas müsəlman ölkələrindən biri olduğunu söyləyib. O, rəsmi olaraq Türkiyə və Azərbaycana səfər edərək ikitərəfli hərbi əməkdaşlığı müzakirə edib, amma gələcəkdə bu əməkdaşlıq üçtərəfli hərbi əməkdaşlığa gətirib çıxaracaq. Ola bilər ki, bu ilin sonunda Pakistan, Azərbaycan və Türkiyə hərbçiləri tərəfindən Qarabağda birgə hərbi təlim keçirilsin. Hərbi blok Ermənistana birbaşa təsir edəcək, çünki Pakistan Ermənistanı ölkə kimi tanımır, digər tərəfdən Türkiyənin Ermənistanla yaxşı münasibətləri yoxdur. Pakistan, Azərbaycan və Türkiyə arasındakı hərbi ittifaq güclü bir təsir yaradacaq, ancaq bölgəyə və ya Avropa Birliyi, ABŞ, Çin və ya Rusiya kimi böyük güclərə təsir etməyəcək.

- Türkiyə NATO üzvüdür, Azərbaycan yeni müstəqil respublikadır, Pakistan isə Cənubi Asiyada yerləşir. Bu ölkələrin bir yerdə olması geostrateji baxımdan nə vəd edir?

- Xoşbəxtlikdən Pakistan, Azərbaycan və Türkiyə öz bölgələrində ən yaxşı geostrateji mövqelərdə yerləşir. Ticarət və əsas neft və qaz boru kəmərləri Azərbaycandan Rusiya və Avropaya keçir. Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri və Bakı-Tbilisi-Qars regionda, xüsusilə Azərbaycanın enerji siyasətində mühüm rol oynayır. Türkiyə Avropa, Yaxın Şərq və Avrasiya bölgəsini də birləşdirir. Pakistana gəldikdə, bölgədə strateji əhəmiyyətə sahibik. Pakistanın cənubunda ölkəni Orta Asiya, Avrasiya, Yaxın Şərq və dünyanın qalan hissəsi ilə birləşdirməkdə əhəmiyyətli rol oynayacaq isti su limanları mövcuddur. Bu, Pakistan, Azərbaycan və Türkiyə arasında iqtisadi əməkdaşlıq əlaqələrini daha da gücləndirəcək. Əfqanıstan və İrandakı vəziyyətin qeyri-sabitliyi üzündən Tehran Pakistan, Azərbaycan və Türkiyəni birləşdirən birgə layihələrin hazırlanmasında əngəl yaradır. Yəni, İran Azərbaycan və Türkiyə ilə də əlaqə qurur, lakin rəsmi Tehrana qarşı iqtisadi sanksiyaların qeyri-sabitliyi, Əfqanıstandakı terrorizmlə bağlı qeyri -sabitlik birgə layihələrə mane olur.

- Pakistan-Azərbaycan dostluğu hansı ölkələri qıcıqlandıra bilər və səbəbləri.

- Xüsusilə 44 günlük İkinci Qarabağ savaşından sonra Pakistan və Azərbaycan arasındakı dostluq münasibətlərinin möhkəmlənməsi Ermənistan və Hindistanı qıcıqlandırır. Azərbaycanın zəfəri və işğal olunmuş ərazilərin azad edilməsi, eləcə də Bakı küçələrində bu ölkələrin bayraqlarının dalğalanması Ermənistan və Hindistan başdqa olmaqla əksər dövlətləri qıcıqlandırır. Səbəb Pakistanın Ermənistanı tanımaması və Azərbaycanı dəstəkləməsidir. Kəşmir məsələsində Azərbaycan Birləşmiş Millətlər Təşkilatının qətnamələrinə və beynəlxalq hüquqa əsasən Pakistanı dəstəkləyir. Bunlar Pakistan və Azərbaycanın düşmənləri üçün problem yaradan bir neçə səbəbdir.

- Azərbaycan Pakistan üçün nə deməkdir?

- Azərbaycan Pakistanın, Pakistan xalqının, xüsusən də pakistanlı gənclərin qardaşı və dostu hesab olunur. Pakistan, Azərbaycan və Türkiyə bayraqlarını küçələrdə, binaların üzərlərində və avtomobillərdə görən pakistanlıların 44 günlük müharibədən sonra qalib Azərbaycan xalqına olan sevgisi artıb. İndi pakistanlılar Azərbaycana, xüsusən də işğaldan azad edilmiş ərazilərə getmək istəyirlər. Pakistanla Azərbaycan arasında gəncliyi və mədəni əməkdaşlığı gücləndirməliyik.

- Pakistan Ermənistanı müstəqil ölkə kimi tanımadı. Ancaq hansı vəziyyətdə tanıya və onunla münasibət qura bilər?

- Düzdür, Pakistan Ermənistanı müstəqil bir ölkə kimi tanımadı, amma Qarabağın həllindən sonra, mənim fikrimcə, Ermənistanı bir dövlət olaraq tanımaq və diplomatik əlaqələri inkişaf etdirmək barədə fikirləşmək olar. Daha aydın desəm, əgər Ermənistan sülah sazişinə əməl edərsə, üzərinə götürdüyü öhdəlikləri yerinə yetirərsə, bir daha işğalçılıq siyasəti barədə düşünməzsə, o zaman Pakistan Ermənistanla ələqlər qura bilər.

- İran Pakistan kimi güclü bir ölkənin Azərbaycana dəstəyini qəbul edə bilərmi?

- İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı İranın Azərbaycanı dəstəkləyən hər hansı bir bəyanatını görmədik və hətta İran üzərindən Ermənistana hərbi texnikanın göndərildiyi ilə bağlı bəzi video görüntüləri gördük. İranın bu dostluğu qəbul edib, etməyəcəyinə gəldikdə, Pakistanın Azərbaycana qarşı qarşılıqlı hörmətə və əməkdaşlığa əsaslanan dostluq siyasəti olduğu üçün bunun əhəmiyyəti yoxdur.

- Pakistanın Qarabağda aparılan bərpa işlərində iştirak etmək və ora sərmayə qoymaq istəyini necə görürsünüz?

- Pakistan da Qarabağı yenidən qurmaqda maraqlıdır, lakin bölgələrdə Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən torpaqlara əkildiyi mina xəritələri məsələsi var. ANAMA -nın məlumatına görə, Ağdam və Füzuli rayonunda 90 mindən çox mina yerləşdirilib. Mina xəritələri Azərbaycana erməni hərbçilərinin əvəzinə verilir. Məncə, xüsusilə Pakistan şirkətləri tərəfindən Qarabağa sərmayə qoymaq yaxşı bir fürsətdir. Mən də Azərbaycan şirkətlərini Pakistana sərmayə qoymağa çağırıram.

- Siz tarixdən bilirsiz ki, bu gün Ermənistan adlı dövlət Azərbaycanın tarixi və qədim torpaqları üzərində qurulub?

- Bəli, Ermənistan Azərbaycanın qədim torpaqları üzərində qurulub. Amma təəssüflər olsun ki, dünyanın bir çox ölkələri və böyük beynəlxalq təşkilatlar Ermənistanı bir dövlət kimi tanıyıb. Qrabağı işğal etməklə Ermənistan bir daha təcavüzkar olduğunu isbatladı. Qarabağ azad edildi, amma Azərbaycanın digər tarixi əraziləri Ermənistandan azad etmək çətindir. Baxmayaraq ki, Azərbaycan bunu edə biləcək gücə və imkanlara malikdir, lakin bu, beynəlxalq hüququn pozulması demək ola bilər. Bütün Ermənistanın Azərbaycan torpaqları olmasına baxmayaraq.

- Ermənistan 30 il Azərbaycan torpaqlarını işğalda saxladı, şəhərlərimizi, rayonlarımızı, kəndlərimizi dağıtdı, yeraltı və yerüstü sərvətlərimizi taladı...

- Bilirəm. Ermənistan məscidlər və digər yerlər də daxil olmaqla Azərbaycanın mədəni irsini məhv edərək hərbi cinayətlər törətdi. Buna görə Azərbaycana təzminat ödəməlidir. Amma Ermənistan iqtisadi vəziyyətinə görə təzminat ödəyə bilməyəcək. Fikrimcə, Ermənistan dost ölkələrindən kredit götürü, pul təzminatı ödəməyə çalışacaq. Amma ödəyə bilməzsə, ərazinin bir hissəsini Azərbaycana təzminat əvəzi qaytarmalıdır. Seçim Zəngəzuru Azərbaycana vermək ola bilər.

- Pakistanın Cənubi Qafqaza gəlişi, yəni Azərbaycanla dostluğu hansı hallarda bölgəni öz təsirində saxlayan Rusiyanı narahat edə bilər?

- Pakistan heç bir ölkə ilə müharibə etmək niyyətində deyil, Cənubi Qafqaza yalnız ticarət məqsədi ilə gələ bilər. Bundan başqa bu üş ölkənin bir yerdə olması Pakistan, Azərbaycan və Türkiyə hərbçiləri arasında əməkdaşlığı gücləndirəcək. Silahlı sistemlər və pilotsuz təyyarələr almaqla yanaşı, birgə təlimlər keçirərək ölkələrimiz arasında hərbi sahədəki əməkdaşlığı gücləndirə bilərik. Bu, Rusiyaya heç bir təsir yaratmayacaq, Pakistanın Rusiya ilə yaxşı münasibətləri var. Ümid edirəm ki, Rusiya Pakistan, Azərbaycan və Türkiyənin ticarət -iqtisadi əməkdaşlıq təşəbbüsünü alqışlayacaq.

- Azərbaycan-Türkiyə-Pakistan ittifaqında daha hansı ölkələri görmək istərdiz?

- Yaxın Şərq ölkələri, başda Səudiyyə Ərəbistanı, Qətər, Küveyt olmaqla digər ölkələr bu birliyə daxil olmaqla Pakistan, Azərbaycan və Türkiyə əməkdaşlığı daha da gücləndirə bilər. Fikrimcə, bütün İƏT ölkələri iqtisadi, həm də hərbi cəhətdən Pakistan, Azərbaycan və Türkiyəyə qoşula bilərsə, bu, Rusiya, ABŞ və Avropa Birliyinə böyük təsir göstərəcək.

- Bu birlikdən narahat ola biləcək bir çox ölkə var. Məsələn, Hindistan...

- Hindistan 44 günlük müharibə zamanı heç bir açıqlama vermədi, lakin hindlilərə gəldikdə Ermənistana çox dəstək verirdilər. Arxa qapı diplomatiyasında Hindistan Ermənistanı dəstəkləyib, çünki Pakistan Azərbaycanın yanında olduğunu bildirib. Hindistanın Azərbaycanla birbaşa konflikti yoxdur, ancaq Pakistanın dəstəyi sayəsində Hindistan Ermənistanı dəstəkləyə bilər. Hindistanın diplomatik xəbərlərinə görə, rəsmi Dehlinin Ermənistana ixracı son iki ildə üç dəfə artıb. 2017 -ci ildə təxminən 19 milyon dollar, 2019 -cu ildə isə 61 milyon dollar olub. Təəssüf ki, Hindistan və Ermənistanla müqayisədə ticarət həcmimiz çox aşağıdır. BMT-nin beynəlxalq ticarət haqqında məlumat bazasına görə, Pakistanın Azərbaycana ixracı 2020 -ci ildə 3,78 milyon dollar təşkil edib. Biz Pakistanla Azərbaycan arasında ticarət əməkdaşlığını yaxşılaşdırmalıyıq.

- Rus sülhməramlıları Qarabağdadır. Müqaviləyə görə, beş ildən sonra ərazini tərk etməlidir. Rusiya və sülh anlayışını necə qəbul edirsiniz?

- Sülhməramlı qüvvələrin məqsədi müəyyən bir ölkənin tərəfində durmamaq üçün bölgədə sülhü qorumaqdır. Müqaviləyə əsasən, Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh saxlanılacağı təqdirdə Rusiya beş ildən sonra Qarabağı tərk edəcək. Bu, bölgənin sabitliyindən asılıdır. Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən atəşkəs razılaşmasının pozulduğu barədə məlumatım var, bu addım gərginliyi daha da artıracaq. Bu cür pozuntular rus qoşunlarına Qarabağda qalmaları üçün daha çox vaxt verəcək.

- Azərbaycan-Pakistan-Türkiyə gənclər forumunun rəhbərisiniz. Azərbaycanı Pakistanlı gənclərə necə tanıdırsınız?

- Məqsədim bu ölkələrin həqiqət mənzərəsini göstərmək, Qarabağ kimi problemlər və gərginliklə bağlı fakt və rəqəmləri bölüşməkdir. 44 günlük müharibə zamanı mən öz komandamla birlikdə Ermənistanın törətdiyi hərbi cinayətləri və vəhşilikləri, xüsusən də Gəncə şəhərinin bombalanması hadisəsini paylaşırdım. Hətta müharibə zamanı Ermənistan qanunsuz və müharibə qaydalarına zidd olan şəhərləri bombaladı. Məqsədim Pakistan, Azərbaycan və Türkiyənin önəmli günlərini qeyd etmək, üzvlərimizə o günlərin əhəmiyyətini izah etməkdir. Bundan əlavə, Pakistan-Azərbaycan-Türkiyə xalqları arasında mədəni və sosial anlayışı inkişaf etdirməyi qarşımıza məqsəd qoymuşuq. Sonda deyərdim ki, gələcəkdə Pakistan, Azərbaycan və Türkiyə arasında gənclik və mədəni əməkdaşlığı gücləndirmək ümidindəyəm. Yaşasın Pakistan, Azərbaycan, Türkiyə qardaşlığı və dostluğu.
Cavid