Qanunların keyfiyyəti bütün ictimai formasiyalarda insanları düşündürmüş, onun hansı məqsədlə müzakirəyə çıxarılmasından çox, qəbul olunan dildə necə anlaşılması maraq doğurmuşdur. Müəyyən sahədə qanunların çoxluğu həm icraçılar, həm də vətəndaşlar üçün çaşqınlığa və mübahisələrə yol açdığından, son nəticədə əziyyət çəkən yenə vətəndaşlar olur.
Cəmiyyətə zidd davranışların anlayışı özündə inzibati və cinayət məsuliyyəti yaratmayan bir şəxsin, digər şəxsin qanuni maraqlarına və hüquqlarına, hamılıqla tanınan davranış qaydalarına və mənəvi normaların pozulmasına yönələn hərəkətləri ehtiva edir.
Bəs, cəmiyyətə zidd davranışlara hansı hərəkətlər və hərəkətsizliklər daxildir? Bir haşiyə çıxıram: Son zamanlar nikahların pozulmasına təsir edən səbəblər sırasında bəzi ekspertlər ər-arvad arasındakı xəyanəti daha çox vurğulayırlar. Lakin ər- -arvad arasında xəyanət faktları inzibati və ya, cinayət məsuliyyəti yaratmır. İslam hüququna və şəriət qaydalarına görə isə cəzalandırılmalı əməl sayılır. Onda sual yaranır: Qeyd olunan hal mənəvi və davranış normalarına zidd sayıla bilərmi? Sözsüz! Belə hallarda başqa şəxslərin qanuni maraqları və hüquqları pozulurmu? Əlbəttə pozulur! Bəs ərin (arvadın) xəyanəti hansı hallarda cəmiyyətə zidd davranış halı kimi qəbul etmək olar? - sualına qanunvericilikdə cavab yoxdur.
Bəs, xəyanətlərin qarşısını almaq üçün hansı addımlar atılmalıdır ki, sevgi və xeyir-dua ilə qurulan ailə ittifaqı dağılmasın!? Axı, cəzasızlıq mühiti mənəvi dəyərləri dəyərdən salır-desək yanılmarıq. Zənnimcə xəyanət bütün hallarda forma və məzmununa görə elə xəyanətdir (kimi qəbul olunmalıdır). Ailənin müqəddəsliyini dərk etməməklə, həm də ailəyə xəyanət edilir. Belələri tərəddüd etmədən kollektivə, etimad və etibar edilən vəzifəsinə, hətta vətənə də xəyanət edə bilər.
Azərbaycan Respublikası CM-nin XXVll fəsli ictimai mənəviyyat əleyhinə olan cinayətləri əhatə edir. Məcəllənin 244-cü maddəsi - "Əxlaqsız yuvaları saxlama" tərkibinə görə fahişəliklə (çirkin işlə) məşğul olmaq üçün uyğunlaşdırılmış, bu məqsədlə ödənişli və ya ödənişsiz əsaslarla istifadə olunan yaşayış və ya qeyri yaşayış sahəsini nəzərdə tutur. Əksər hallarda ailə xəyanəti həmin yuvalarda baş verdiyindən məsuliyyət əxlaqsız yuvaları təşkil edən, saxlayan, bu məqsədlərlə mənzil sahələrini icarə edənlər üçün yaranır. İstifadəçilər - "qonaq" kimi gələnlər üçün məsuliyyət nəzərdə tutulmur. Nəzərə alınmalıdır ki, ictimai mənəviyyat əleyhinə olan cinayətlərə ictimai mənəviyyata qəsd edən və əhəmiyyətli zərər vuran ictimai təhlükəli əməllər aid edilir. Bu kateqoriyadan olan cinayətlərin predmeti qismində fahişəliklə məşğul olmaq üçün əxlaqsız yuvaları saxlamaq, obyekti isə ictimai mənəviyyat çıxış etdiyindən istifadəçilər-qonaqlar da cinayətin subyekti kimi məsuliyyət daşımalıdırlar. Başqa cür mənəvi dəyərləri qorumaq çətindir. Məsələnin ağırlaşdırıcı halı onunla bağlıdır ki, fahişəlik insanların sutka ərzində istismarına və transmilli mütəşəkkil cinayətkarlığının spesifik növü- insan alveri cinayətlərinin tərkibi üçün imkan yaradır.
Bəs, cəmiyyətə zidd davranan şəxslərə hansı vasitələrlə təsir etmək olar? İlk növbədə:
- Belə şəxslərlə profilaktik söhbətlər etmək;
- Gələcəkdə hüquqpozmaları doğuracaq hərəkətlərə bir daha yol verməmək və yaxud, cəmiyyətə zidd davranışları bir daha təkrar etməmək məqsədilə rəsmi xəbərdarlıq etmək və nəzərinə çatdırmaq;
-Hərəkətlərini qəlibə sala bilməyənləri profilaktik qeydiyyata və nəzarətə götürmək və s.
Belə çıxır ki, əxlaqa və ictimai mənəviyyata zidd davranan şəxsi çağırıb ona yuxarıda qeyd olunan kriteriyalar daxilində xəbərdarlıq etmək və yaxud, onu profilaktik qeydiyyata almaqla mənəvi dəyərləri qorumaq mümkündür.. Amma bir az dərindən düşünəndə davranışı mənəvi qəlibə sığmayan şəxslə profilaktik söhbət etdikdən sonra o, sərbəst buraxılmaqla ona şirnikləndirici imkanlar veririk. Belə hallarda bəzən ağır cinayətlərin törədilməsinə şərait yarana bilər. Anlaşılmazlıq və boşluq burda yaranır...
Əgər cinayətlər aysberqin görünən zirvəsidirsə, səbəblər və doğuracaq şərait, digər faktorlar aysberqin dərinliyində kök salır, onu görüb aradan qaldırmaq və müəyyən vasitələrlə qarşısını almaq mürəkkəb və vaxt tələb edən məsələdir.
İctimai münasibətlərin növü və ictimai şüurun (düşüncənin) xüsusi forması kimi insan davranışlarının tənzimlənməsinin mühüm üsullarından biri kimi mənəviyyat bütün cəmiyyətlərdə diqqət çəkmişdir. Mənəviyyatın özünə xas, spesifik cəhətləri var. Gənc nəslin milli, vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunmasında mənəvi dəyərlərin rolu böyükdür. Mənəviyyat özündə insanlar arasında münasibətlərin xarakterini müəyyən edən normalar və prinsiplər sistemini birləşdirir. Xeyir və şər, ədalət və ədalətsizlik, ləyaqət və ləyaqətsizlik anlayışlarının dəyərləndirilməsinə imkan verir. Bu mənada mənəvi dəyərlər qorunmaqla mənəvi tələblərə riayət olunur, daxili aləmin – ruhun gücü və hər bir şəxsin vicdanının təsiri ilə dəyər qazanır.
Mənəvi dəyərlərin əsas, diqqət çəkən cəhətləri onunla ölçülür ki, həmin dəyərlər sayəsində insanların düşüncələri və davranışları həyatın bütün sahələri üzrə tənzimlənir. (istehsalat fəaliyyətindən tutmuş ailə, məişət, şəxsiyyətlərarası və s. münasibətlərin tənzimlənməsinə qədər). Mənəviyyat həmçinin qruplararası münasibətləri də əhatə edir.
Ümumiyyətlə mənəviyyat sözü latın dilində "mos", "mores" –sözündəndir, davranış, dvranışlar, adətlər mənasını verir. Müasir anlamda mənəviyyat deməkdir.
Ona görə də mənəviyyatla davranış arasında hər hansı bir fərq axtarmaq düzgün olmazdı. Bu sözlər sinonimdirlər.
Mənəvi dəyərlərə xeyirxahlığı, vicdanlılığı, şərəf, borc (vəzifə), məsuliyyət və ədalətliliyi aid etmək olar. Mənəvi dəyərlərin önəm daşıyan bazası şəxsiyyətin inkişafından və tərbiyəsindən, onun həyatda mövqeyini və müvazinətini qoruyub saxlamasından, fəaliyyətini anlamasından, ictimai orqanizm və ədalətli cəmiyyət üçün zəruri, mühüm funksiyaları yerinə yetirməkdən ibarətdir.
Xeyirlə-şərin ziddiyət təşkil etməsi mənəvi dəyərlərə xas haldır. Bir qayda olaraq mənəvi dəyərlər insan davranışları ilə bağlı olur. Mənəviyyat bir növ insanlığa xas dəyərləri istehsal edir, xarici aləmlə proseslərdə insanlığın həddini aşkara çıxardır (aşkar edir) və bir-birilərinə alternativ olan xeyirlə-şərə nisbətdə müəyyən bir qəlibdə -ölçüdə hərəkət edir.
Cəmiyyət daim inkişafda olduğu üçün fərdlər bir-birilərinə olan münasibətdə istənilən istiqamətə, gözlənilmədən dəyişilə bilərlər. Fərdlər özlərində müxtəlif mənəvi keyfiyyətləri təxəyyül edə və yarada bilər, istənilən prinsiplə hərəkətini planlaşdıra və reallaşdıra bilər. Lakin cəmiyyətin həqiqi, obyektiv, ədalətli və hamı üçün məqbul sayılan prinsipi ondan ibarətdir ki, doğru yolla hərəkət etsin və davranışları ilə ictimai münasibətlərə zidd hərəkətlərə yol verməsin, hər hansı bir sosial, dini qrupa zərər yetirməsin. Mən deyərdim ki, məhz elə sosial-mənəvi davranışların özünə xas formalarına uyğun cinayətlərin dinamikasında keyfiyyət və kəmiyyət göstəriciləri baş verir ...
2015, 2016 və 2017-ci illər ərzində ölkə ərazisində ictimai münasibətlərə zidd davranışlar nəticəsində cinayət qanunvericiliyi ilə qadağan edilən (hər il) 26 mindən çox, bəzən az ictimai təhlükəli əməllər (ictimai münasibətlərə zidd davranışlar) qeydə alınır. Bu dövrlər ərzində həyata keçirilmiş əməliyyat-axtarış, profilaktik və xəbərdarlıq xarakterli tədbirlərin təzahürü olaraq 2015-ci il ilə müqayisədə 2016-cı ildə 1,1%, (-305 fakt) az cinayətlər qeydə alınmışdır. Qeydə alınmış cinayətlərin (2016-cı il ərzində) 12798-i şəxsiyyət əleyhinə olan faktlar olmuş, ictimai təhlükəsizlik və ictimai qayda əleyhinə isə 6835 cinayətlər dinamikada diqqət çəkmişdir. 2017-ci ildə də baş verən cinayətlərin ümumi sayı 2016-cı il ilə müqayisədə 2,7%,cinayətlərin ağır və xüsusilə ağır növləri 9; qəsdən adam öldürmələr 9,5; quldurluqlar 23,6; qarətlər 16,6; dələduzluqlar 11,8; odlu silahın tətbiqi ilə törədilən cinayətlərin sayı 12,5 faiz müvafiq olaraq azalmışdır. Həyata keçirilmiş prosesual hərəkətlər, çevik əməliyyat-axtarış tədbirləri, qətiyyəti ilə seçilən və peşəkarlığın nəticəsi olaraq 26 mindən artıq (bəzən az) baş verən cinayətlərin 86%-nin açılması təmin edilmişdir.
Polis orqanlarının fəaliyyətini rəğbətlədirən digər diqqət çəkən müsbət hal Dünya İqtisadi Forumunun "2017-2018 illər üzrə qlobal rəqabətlilik" hesabatına əsasən "Polis xidmətlərinin etibarlılığı" indikatoru üzrə Azərbaycan polisinin (ötən illərlə müqayisədə) 21 pillə irəliləyərək 137 ölkə arasında 54-cü yerdə qərarlaşmasıdır. Bu,çox diqqətəlayiq faktdır.
Göründüyü kimi, real mənəvi həyatda tərbiyəvi şüur - düşüncə hər şəxsin müstəqil davranışlarına sahib çıxır, onun hərəkətlərinə hakimlik edir. Bu dəyərlərə hörmət edib, onu qoruya bilən şəxslər davranışlarını tənzimləyə bilir, xeyirlə şəri, ədalətli mövqeyi ilə ədalətsizliyi üstələyə bilir, ləyaqəti ilə ləyaqətsizliyə qalib çıxır, ictimai münasibətlərə, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarına qarşı hörmətsizlik, qanunlara münasibətdə isə itaətsizlik hallarına yol vermir.
Hərəkətlərinə hakimlik edə bilənlər xeyirxah düşüncələrinin lokomotivinə çevrilirlər. Amma təəssüflə qeyd edim ki, hamı bu sayaq davrana bilmir. Mən, bunu ictimai həyatın çox sahələrinə aid edə bilərəm. Bu gün ictimai mənəviyyata təsir edən, bəzən ona rəvac verən, mənəviyyatsızlığı ictimai şüurda təsdiq edəcək addımlar atılır, əxlaq prinsipləri pozulur. Daha çox televiziya verilişlərində, seriallarda, aparıcıların efirdə qəlibə sığmayan, qayçılanmayan davranışları ikrah doğurur. Tanınmış, ictimai nüfuza malik, eyni zamanda mənəvi dəyərlərin qorunması üçün çalışan fərdlərin çıxışlarına, filoloqlara, təcrübəli psixoloq-həkimlərə, hüquqşünaslara, tanınmış yazıçılara az yer verilir (verilmir). Tele-şoular çox vaxt mənəvi dəyərlərlə üst-üstə düşmür, müsbət əxlaqi nəticə doğurmur.
Vətənpərvərlik hissinin, vətənə sədaqət ruhunun yüksəldilməsi istiqamətində, Cumhuriyyətimizin 100 illiyi ərəfəsində debatların və verilişlərin keçirilməsi daha məqsədəuyğun olardı. Efirdə səslənən bayağı, şit, mənasız, poetik ruhdan və lirikadan uzaq, "standartlara" cavab verməyən subyektiv təxəyyülün zay məhsulu olan sözlərə bəstələnmiş mahnıların ifası və yaxud geyiminə sahib çıxa bilməyən bəzi xanımların telesəhnədəki hərəkətləri mənəviyyatdan uzaqdır. Aparıcılar, dəvət olunanlar istədiyi geyimdə, istədiyi kimi danışırlar. Belələri, inciməyin, "Onlara baxırlar" sözünün mənasını anlamırlar! Qız kimi əzilib büzülən kişilərin mənəviyyatdan dərs deməyə mənəvi haqları yoxdur. Bir də axı, nə qədər çalıb-oxumaq olar?! Başqa dərdimiz-sərimiz yoxdur?!
Belə olmaz! Cəmiyyət üçün, mənəvi dəyərlərin qorunması və gənc nəslin sözün həqiqi mənasında inkişafı üçün öyüd, nəsihət verən verilişlər hazırlanmalı, o verilişləri intellekti ilə idarə edə bilənlər aparmalıdırlar. Bu mənada Az.TV nümunə ola bilər. Kanalların bəzilərində spirtli içkilər hədsiz təşviq olunur. Təbliğat gücü ilə müştərilərə "gəlin alın və ləzzətini də dadın" çağırışı edilir, ictimai qaydanın pozulması, gözləmədiyimiz və arzulamadığımız ağır halların baş verməsi üçün təbliğat kampaniyasının coğrafiyası böyüyür...
Bu hərəkətlərlə də cəhalətin meyvəsi olan pis əxlaq və vərdişləri təbliğ edirik. Cəmiyyətə qarşı törədilə biləcək hər hansı bir kobudluq hallarından çəkindirmək vəzifəsinə mükəlləf ola bilmirik. Əmin- amanlıqdan daha gözəl nemət nə ola bilər? Bu neməti təmin edənlər və siyasəti formalaşdıranlar var. Onların qədrini bilək. Xalqın rifahı ölkədə təhlükəsizliyin təmin olunmasındadır. Şükür Allaha, bu da var. Hamı vəzifəsini və hüquqlarını bu sayaq anlasa və icra etsə pis vərdişlərə və davranışlara da yer qalmaz.
Seriallar daha çox ssenari müəlliflərinin həyatını əks etdirir (belə düşünmək olar). Aparıcılarda aktyorluq qabiliyyəti demək olar ki, ya yoxdur, varsa da yalnız özlərini nümayiş etdirmək təəssüratını yaradır, tamaşaçı üçün əsla yaşamırlar. Zənnimcə əsl gözəllik etibar edilən işdən zövq almaqda, ona sədaqət nümayiş etdirməkdə ifadə oluna bilər. Aparıcı "verilişi" özününküləşdirməklə sui-istifadə hallarına yol vermiş olur. Unutmayaq ki, televiziya verilişlərində yayımlanan hər hansı xoşa gəlməz davranışlar və ifadə tərzləri hər bir tamaşaçının sanki evindən başlayır...
Məni qınamayın, bir vətəndaş kimi bunları yazmaya bilməzdim. Sırf vətəndaşlıq mövqeyindən çıxış edərək, bir valideyn və pedaqoq kimi fikirlərimi oxucularla bölüşmək istədim.
Həyat qanunlarına, mənəviyyatımızı, əxlaqımızı əks etdirən, öyüd, nəsihət və tərbiyə kəsb edən dəyərlərə hörmət etsək keçmişimizi qoruyarıq. Allah millətimizi qorusun!

Şəmsəddin Əliyev
Hüquqşünas - publisist