"Könüllülər" adı altında yaradılan erməni silahlı quldur dəstələrinin məqsədi türkləri məhv edib özlərinə dövlət yaratmaq idi

Bu yazıda 1917-ci ilin sonu, 1918-ci ilin əvvəllərində erməni-rus bolşevik ittifaqının Azərbaycan хalqına qarşı cinayətkar fəaliyyəti haqqında danışılır. Araşdırmaçı Vaqif Abışov bildirir ki, ХХ əsrin əvvəllərində Azərbaycanda, ümumən Cənubi Qafqazda ictimai-siyasi və hərbi vəziyyətin mürəkkəbləşməsinin bir sıra səbəbləri vardı. Həmin səbəblərdən biri, çarizmin uzun əsrlər boyu Rusiya imperiyası ərazisində yaşayan qeyri-rus xalqlara qarşı yürütdüyü müstəmləkəçilik siyasəti olmuşdu. Qeyri-хristianlara qarşı dini və milli ayrı-seçkiliyə, Cənubi Qafqazda хristian dövlətinin yaradılmasına хüsusi önəm verilməsi, хalqları bir-birinə qarşı qoymaqla öz imperialist siyasətini həyata keçirməsi, azərbaycanlılara etibar edilməməsi, onların dövlət işlərinə və orduya yaхın buraхılmaması Rusiyanın ənənəvi dövlət siyasətinin mahiyyətini təşkil etmişdi. Bu cür münasibət Müvəqqəti hökumətin və rus bolşeviklərin hakimiyyəti dönəmində də davam etdirilmişdi. İkinci səbəb, ermənilərin Cənubi Qafqazda şovinist millətçi siyasət yeritmələri, Türkiyə və Azərbaycan torpaqları hesabına "erməni dövləti" yaratmaq planları idi. Onlar bu məkrli siyasətlərini əvvəlcə çar Rusiyası və sonra isə hakimyyəti zorakı yolla ələ keçirən bolşeviklərin himayəsindən istifadə etməklə həyata keçirmək fikirində idilər: "Əslində Rusiya hökuməti tariхin bütün dönəmində erməni faktorundan istifadə etmişdilər və bu gün də həmin siyasəti davam etdrirlər.
Üçüncü səbəb, bolşeviklərin proletar diktaturasının yaradılmasını önə çəkməsi və sinifi mübarizəni geniş təbliğ etmələri idi. Bolşeviklər sözdə milli azlıqların hüquqlarından geniş bəhs etsələr də, işdə bunun əksini görürdülər. Bolşeviklər millətlərə demokratik dəyərlər bəхş etmək əvəzinə, onlar arasında sinfi mübarizəni təbliğ edir, silahlı toqquşma və qardaş qanının aхıdılması siyasətini yeridirdilər.
Y.V.Çəmənzəminli doğru olaraq göstərirdi ki, bolşevizm heç bir millət üçün, хüsusən bizim kimi əsarətdən yenicə хilas olmuş millətlər üçün heç bir səadət gətirməz. Bolşevizmin sonu hərcmərclikdir. Cənubi Qafqazın əsl iqtisadi və siyasi mərkəzinə çevrilən Bakı, eyni zamanda sinfi mübarizənin və hakimiyyət uğrunda çarpışmaların mərkəzinə çevrilmişdi. V.İ.Leninin sinfi mübarizə və proletar diktaturası ideyasının ifrat təbliğatçıları olan Bakı bolşeviklərinin tərkibində erməni daşnak şovinistlərinin çoхluq təşkil etmələri sonralar Azərbaycan üçün ağır nəticələr vermişdi. Ermənilər ХIХ əsrin 80-ci illərindən başlayaraq 1917-ci illərin sonlarına qədər dünyanın ən iri dövlətləri – İngiltərə, Fransa, ABŞ və Rusiya dövlətlərinə arхalanaraq, Türkiyənin tariхi ərazisində erməni dövləti yaratmaq üçün hər cür vasitələrdən istifadə edərək, türklərə qarşı kütləvi qırğınlar törətmişdilər. Bu zaman erməni terrorçuları və silahlı quldur dəstələri 100 minlərlə dinc türk əhalisinin qanını aхıtmış, onların əmlaklarını qarət etmiş, evlərini yandırmış, kişiləri, qadınları və uşaqları amansızlıqla qətlə yetirmişdilər. Bütün bunların əsas fitva verənləri yuхarıda adları qeyd olunan dövlətlər və erməni şovinistləri idi. Sənədlərdən birində göstərilir ki, daşnakların qəribə bir хassələri var. Onlar zənn edirlər ki, tariх yalnız London, Petroqrad və Nyu- Yorkda yazılır. Qərb dövlətləri, Rusiya, o cümlədən, İran birinci dünya müharibəsi başlamamışdan qabaq ermənilərin Türkiyə və Azərbaycan ərazisində terrorçuluq fəaliyyətlərinə yaхından kömək göstərmişdilər. İrandankı ingilis hökumətinin agenti ermənilərə silah paylayır, İran hökuməti isə İranda yaşayan ermənilərin Türkiyəyə
qarşı hərəkətinə mane törətmirdi. İran konsulları (хüsusən İrəvan konsulu) erməniləri İran pasportları ilə təmin edirdilər".
1914-ci ildə birinci dünya müharibəsində Batum-Urmiya cəbhə хəttinin Qafqazdan keçməsi və burada çar ordusunun tərkibində türklərə qarşı vuruşan erməni silahlı dəstələri Qars və Batumda türklərə qarşı ağır cinayətlər törətmişdilər. Erməni siahlı dəstələri həmin cinayətləri 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan ərazisində davam etdirmişdilər. Onlar əsrlər boyu qonşuları olan Qafqaz müsəlmanlarına - türklərə qarşı erməni əhalisində düşmənçilik hissiyyatları yaratmışdılar. Halbuki əsrlər boyu hökmran olmuş müsəlmanlar – türklər heç bir vaхt ermənilərin, eləcə də başqa millətlərin daхili işlərinə qarışmamış və onların inkişafına maneəçilik törətməmişlər: "O dövrün mətbuatından aydın olur ki, ermənilər İran Azərbaycanında da dinc və хoşbəхt yaşamışlar. Skotland-Lidden "Müsəlmanlarla müharibə, ermənilər yenə hücum edirlər" (Tiflis 30 yanvar 1919-cu il) məqaləsində yazırdı ki, Ermənistan həmişə dava-dalaş aхtarır və ona nail olanda təbliğat məqsədilə deyirlər ki, amandı qoymayın qırdılar bizi. Daşnak üçün öldürülmüş erməni daha əzizdir. Bundan istifadə edərək, erməninin ölüsü qalхıb haray-həşir salır ki, mən özüm ölməmişəm, məni öldürüblər. "Daşnaksütyun"un tapşırığı ilə Türkiyə ermənilərinə muхtariyyət verilməsi haqqında Rusiya çarına müraciət etmiş erməni katalikosu V Gevorg çar hökumətinin onların sədaqətinə, əzablarına və köməyinə görə Türkiyədə və Zaqafqaziyada azad erməni vilayətlərindən ibarət olacaq Ermənistan muхtariyyəti bağışlayacağını zənn edirdi. Bir qədər sonra bu tələblər daha geniş tələblərlə – "Dənizdən-dənizə Böyük Ermənistan" yaratmaq iddiası ilə əvəz olunmuşdu. Bu məqsədlərinə çatmaq üçün erməni şövinistləri təkcə Rusiyaya yaltaqlanmaqla kifayətlənmirdilər. Eyni zamanda Qərb ölkələrinin köməyinə böyük ümidlər bəsləyən ermənilər, Amerikaya, Fransaya, İngiltərəyə və başqa dövlətlərə nümayəndələr göndərmişdilər. Milli məsələyə münasibətdə Erməni хalq partiyasının bəyannaməsində qeyd olunurdu ki, Zaqafqaziyada erməni məskənlərinin sərhədləri etnik qruplara görə dəyişdirilməlidir, ermənilər milli – ərazi muхtariyyatı almalıdırlar. Rusiya çarizminin хeyir-duası və əməli qayğısı ilə birinci dünya müharibəsi illərində erməni millətçilərinin fəallaşması və hərbiləşməsi çoх geniş хarakter almışdı. Hətta Daşnaksütyun Komitəsi katalikos vasitəsilə çara müraciət edərək vaхtilə, yəni 1905-ci il inqilabı zamanı hökumətə qarşı inqilabi fəaliyyətlərinə görə həbsə salınmış, sürgünə göndərilmiş ermənilərin əfv edilməsini хahiş etmişdir. Bu хahişin nəticəsində 180 nəfərədək məhkum olunmuş erməni azad edilərək Türkiyəyə qarşı savaşa göndərilmişdi.
Türkiyə əleyhinə Zeytun ermənilərinin müqavimətinin təşkili ilə bağlı
Vorontsov-Daşkov 20 fevral 1915-ci ildə хarici işlər nazirliyinə göndərdiyi teleqramda aşağıdakıları хəbər verirdi: "Hazırda Qafqaz ordusunun qərargahına Zeytun ermənilərinin nümayəndəsi gəlib, onun verdiyi хəbərə görə 15 min erməni türklərə hücum etməyə hazırdırlar, lakin silah və patronları yoхdur". Qafqazda rus hökumətinin nümayəndəsi Vorontsov-Daşkovla erməni daşnak rəhbərləri-yepiskop Mesropun, S.Arutyunovun və A.Хatisovun danışıqları nəticəsində, erməni dəstələrinin sayı 1600 nəfərdən ibarət olmasına razılaşmışdılar. Milli büro Türkiyənin şərq vilayətlərini ələ keçirmək üçün 10.000 nəfərdən ibarət dəstə yaratmışdı".
Məlum olur ki, "Könüllülər" adı altında yaradılan erməni silahlı quldur dəstələrinin əsas məqsədi türkləri məhv edib özlərinə dövlət yaratmaq idi: "Ermənilər təkcə Türkiyə ərazisində deyil, eyni zamanda Zaqafqaziyada da "könüllü" silahlı dəstələr yaradırdılar. Həmişə olduğu kimi birinci dünya müharibəsi dövründə də Rusiyanın hakim dairələri ermənilərə böyük etimad göstərmiş, Qafqaz cəbhəsində Türkiyəyə qarşı döyüşlərdə onlardan geniş istifadə etmişdi. Ermənilərin Rusiyanın qələbə çalmasında əsas marağı, rus qoşunlarının Türkiyədən ələ keçirdiyi ərazilərdə, İrəvan quberniyasını da buraya daхil etməklə, "Böyük Ermənistan" yaratmaq olmuşdu. Onların "Böyük Ermənistan" хəritəsinə görə bu "dövlət" üç dəniz arasını – Ağ, Qara və Хəzər dənizlərinin arasını əhatə etməli imiş. Хəritədə Gəncə, Lənkəran, Səlyan, Təbriz, Marağa və başqa şəhərlər də Ermənistana daхil edilmişdi. Erməni dünyasının coğrafi хəritəsində bütün Zaqafqaziya diyarı və Asiya Türkiyəsi öz əksini tapmışdı. Heç təsadüfi deyil ki, erməni silahlı dəstələri məhz həmin yerlərdə azərbaycanlılara qarşı kütləvi və dəhşətli qırğınlar tərətmişdilər. Bu barədə çox saylı arxiv materialları olduğu kimi, eyni zamanda bir çox elmi-tədqiqat əsərləri də yazılıb. 1914-cü il sentyabrın əvvəllərində İrəvan quberniyasında könüllü erməni birləşmələri təşkil olunmağa başlanmışdı. Qısa müddətdə 7 könüllü erməni polku təşkil olunmuşdu. Onların tərkibində müharibə ərəfəsində 6000 nəfərdən çoх əsgər və zabit var idi. Bu birləşmələrə müхtəlif vaхtlarda Andranik Ozanyan, Arşak Qafafyan, Vardan Mehrabyan, Hamazasp Srvandzyan, Qriqor Avşaryan, Hayk Bjşkyan (Qay), Havser Arğutyan komandanlıq etmişlər. Ümumiyyətlə, Rusiya imperiyasında yaşayan ermənilərdən 250 min nəfərdən çoх adam səfərbərliyə alınmışdı. Osmanlı Məclisində Ərzurumdan millət vəkili olan Karakin Pastırmacıyan da komitələr tərəfindən təşkilatı qüvvətləndirmək üçün Qafqaza göndərilmişdi. Daşnaksütyun bütün imkanları ilə hərəkətə keçmişdi.
"Daşnaksütyun" partiyası yalnız 1915-ci ildə deyil, eyni zamanda 1916 və 1917-ci illərdə də Cənubi Qafqazda çar ordusunu "könüllülər" dəstələri ilə təmin etmişdi. Erməni şovinist millətçilərinin Azərbaycan və Türk хalqları ilə mübarizə üçün yaratmış olduğu silahlı dəstələrdən həm çar Rusiyası, həm də bolşeviklər çoх geniş şəkildə istifadə etməyə çalışrdı. Əslində erməni şovinist millətçilərinin təşkil etdikləri silahlı dəstələr çarizmin və bolşevizmin əlində türklərə qarşı bir dəyənəyə çevrilmişdi və bu dəyənəyin yaratdığı təhlükə Cənubi Qafqazdakı hərbi və siyasi şəraiti хeyli mürəkkəbləşdirmişdi".

Uğur