Mətbuat tariximizdən… Hadisə

Mətbuat tariximizdən…

XIX əsrdə Çar Rusiyası Qafqazı işğal etdikdən sonra Qafqazda rus dilini yaymaq məqsədilə rus dilində mətbuatın güclənməsinə çalışırdı. Mütəxəssislərin yazdıqlarına görə, 1870-1899-cu illər arasında Çar Rusiyası Qafqazda 56 adda mətbuatın nəşrinə icazə vermişdi. Bunların 20-si rusca, 15-i gürcücə, 15-i ermənicə, 3-4-ü isə Azərbaycan dilində idi. Rusiya mətbuat orqanlarının çoxunun Tiflisdə fəaliyyətinə icazə verirdi. Çünki o zaman Çar Rusiyasının Qafqaz Canişinliyi Gürcüstanın Tiflis şəhərində yerləşirdi.
1813-1828-ci illər arasında Azərbaycanın şimal hissəsinin tam olaraq Rusiyaya ilhaq edilməsindən sonra Çar Rusiyası Bakıda və Azərbaycanın başqa bölgələrində xristian əhalisinin sayının artırılmasına çalışır, rusdilli mətbuatın artırılmasına daha çox diqqət edirdi. Odur ki, XIX əsrin sonlarına doğru Bakıda "Бакинские известия" (1876), "Бакинский торгово-промышленный листок" (1888), "Бакинские ведомости" (1894) kimi qəzetlər nəşr olunmağa başladı. Bu qəzetlərdə rəsmi xəbərlər, elanlar teleqramlar, hökumətin qərarları əsas yer tuturdu.
Çar Rusiyasının Qafqazda rus dilində yayınladığı ilk qəzet "Тифлисские ведомости" (1828-1832) idi. Çar senzurası bu qəzetdə öz siyasi baxışları xatirinə ara-sıra Azərbaycan və Azərbaycan xalqı, onların yazılı və şifahi ədəbiyyatları haqqında yazılar yayınlanmasına icazə verməyinə baxmayaraq, qəzet 1829-cu ildə gürcü dilində, 1830-cu ildə isə fars dilində nəşr edilir. Yalnız 1830-cu ildə qəzetin Azərbaycan dilində əlavə vərəqinin nəşrinə icazə verilir ki, bu əlavə vərəq "Тифлисские ведомости" qəzetinə əlavə olan "Tatar xəbərləri" idi. Qəzetin redaktoru rus əsilli S.Sankovski idi. "Tatar xəbərləri" qəzetinin Azərbaycan dilində ilk nömrəsi 1832-ci ilin yanvarında çıxmışdı. Qəzetin nəşri 1833-cü ilə qədər davam etmiş və həmin ildə dayandırılmış və bir neçə il Azərbaycan dilində qəzet çıxarılmasına icazə verilməmişdi. Çar hökuməti Azərbaycan dilində qəzet nəşrinə icazə verməyinə çox narahat idi. Çünki hökumət xalqın əleyhinə olan işlərinin qəzetlərdə çıxmasını istəmirdi. İcazə verdiyi "Tatar xəbərləri" qəzetinin nəşr olunması haqqında arxiv sənədləri mövcud olsa da, onun bir nüsxəsi belə çağımıza gəlib çatmayıb. Ancaq arxiv sənədlərindən məlum olur ki, "Tatar xəbərləri" təkcə Qafqazda deyil, Türkiyə və İranda da oxunurdu.
1845-ci ildə "Гафгазский вестник" qəzetinə əlavə olaraq "Qafqazın bu tərəfinin xəbərləri" qəzeti Azərbaycan dilində nəşr olunur. Həftədə bir dəfə çıxan və hökumətin əmrləri, qərarlarını yayınlayan bu qəzetin sadəcə 1845-ci ildə çıxan bir nömrəsi əldə olunub ki, bu nömrə də hal-hazırda Rusiyanın St.Peterburq kitabxanasında mühafizə olunmaqdadır. "Qafqazın bu tərəfinin xəbərləri"nin 1846-cı ilə qədər nəşr olunduğu və bundan sonra 30 il Azərbaycan dilində qəzet çıxarılmadığı tədqiqatçılar tərəfindən yazılıb.
XIX əsrin ortalarından bir çox Azərbaycan ziyalısı (Mirzə Fətəli Axundov, Mirzə Şəfi Vazeh və b.) mətbəə qurmağa cəhd etsələr də, çar hökuməti tərəfindən heç bir maddi və mənəvi dəstək ala bilmədilər. Fəqət XIX əsrin II yarısından sonra tanınmış ziyalı və elm adamı Həsən Bəy Zərdabi (1842-1907) böyük zəhmət hesabına bu işin öhdəsindən gələ bildi. Məlumdur ki, XIX əsrin sonlarına doğru Rusiyada təhsil alan bir çox azərbaycanlı ziyalı yetişdi. Bunlardan biri də xalqının maariflənməsinə çalışan, xalqını sevən milli ziyalı Həsən bəy Məlikov Zərdabi idi. 1865-ci ildə Moskva Universitetinin təbiət fakültəsini bitirən H.B.Zərdabi Rusiyada mətbuatla bağlı təcrübə almış, hürufatı isə Türkiyəyə gedərək İstanbuldan almağı planlaşdırmışdı. Həsən Bəy Zərdabi "1874-cü ilin iyul ayında İstanbula gedib 12 put hürufat alıb, avqust ayında gəldim. Hürufat qışda gəlib çatdı" deyə yazmışdı.
Böyük ziyalı H.Zərdabi qəzeti ana dilini öyrədən bir məktub hesab edərək, "qəzet və jurnal oxumağın insanı dünyadan xəbərdar etməsini, ona dilini öyrətməsini xüsusi qeyd edirdi. H.Zərdabinin böyük zəhmət hesabına nəşr etdiyi "Əkinçi" qəzetinin ilk nömrəsi 22 iyun 1875-ci ildə işıq üzü gördü. Həyat yoldaşı Hənifə xanım qəzetin yayınlandığı ilk günü belə dilə gətirirdi: "Həsən bəyin sevincdən gözləri yaşarmışdı. O, çox həyəcanlı bir halda evə gəldi. Bu gün onun həyatının ən xoş günü idi".
"Əkinçi" qəzetinin nəşri yalnız Azərbaycan xalqının deyil, başqırd, tatar, krım və digər türk xalqlarının da sevincinə səbəb oldu. Qafqazın müxtəlif guşələrindən, habelə Omskdan, Orenburqdan, Ufadan, Volqaboyundan, Krımdan təbriklər və abunələr gəlməyə başladı.Həsən bəy Zərdabinin həyat yoldaşı Hənifə xanım xatirələrində yazırdı: "Fransız qəzetindən baş müxbir Bakıya gəlmişdi. O, Rusiyada, xüsusən Azərbaycanda qəzet işinin vəziyyətini öyrənmək istəyirdi. O, Azərbaycan dilində çıxan yeganə qəzetlə maraqlanıb Həsən bəyin yanına gəlmişdi. Qəzetin üç il müddətində 300 abunəçisinin olduğunu bilincə Həsən bəyə demişdi: "Siz qəhrəmansınız. Bizim Fransada belə fağır qəzetlər üçün çalışan tapılmaz. Görünür, siz öz xalqınızı çox sevirsiniz". H.Zərdabi "Əkinçi" qəzetinin oxuyanların sayını artırmaq üçün qəzeti çox zaman pulsuz paylayırdı. Böyük ziyalı olan H.Zərdabi qəzet fəaliyyəti ilə yanaşı ədəbi və elmi fəaliyyət də göstərirdi. O, "Torpaq, su, hava", "Bədəni təmiz saxlamaq" və ədəbiyyatla bağlı bir çox məqalələr yazmışdı.
Çar Rusiyasının senzor idarəsi tərəfindən daima təqib edilən "Əkinçi" qəzeti maddi baxımdan çətin vəziyyətdə idi. Təqiblər və maddi imkansızlıq qəzetin bağlanmasına səbəb oldu. Sonralar H.Zərdabi yazırdı: "Əkinçi"ni ana dili müəllimi adlandıran Nəcəf bəy Vəzirovun (o zaman N.Vəzirov Moskvada oxuyurdu və qəzetə abunə idi) Moskvadan göndərdiyi bir məqalə yayınlanmışdı. Bu məqalədə dükanların qapısında qəsidə oxuyan və xalqı elmə çağıran bir dərviş təsvir olunurdu. Senzuradan icazə alınmasına baxmayaraq, məqalə qəzetdə dərc olunduqdan sonra qəzetin bütün nömrələri yasaqlandı".
H.Zərdabinin N.Vəzirovun məqaləsində siyasi fikirlər ifadə etdiyi bəhanəsi ilə qəzetin bir daha nəşrinə icazə verilmədi. Çar Rusiyası H.Zərdabini siyasi cəhətdən təhlükəli hesab edirdi. 1880-ci ildə H.B.Zərdabi bütün təqibləri nəzərə alaraq anadan olduğu Zərdab kəndinə köçmək məcburiyyətində qalır. "Əkinçi" qəzeti bağlandıqdan sonra Çar hökuməti Qafqazda bir müddət Azərbaycan dilində qəzet nəşrinə icazə vermədi. Bir müddət sonra Azərbaycanın Şamaxı şəhərindən olan və o zaman Tiflisdə yaşayan Hacı Seyid Ünsüzadə Azərbaycan dilində qəzet çıxarmaq üçün Qafqaz senzur idarəsinə dəfələrlə müraciət etmişdi. Müraciətlərindəki bir məktubunda "Şərqlilər də qərblilər kimi işığa və həqiqətə can atırlar. Onları bir-birinə düşmən edən cəhalətlər" olduğunu yazırdı.
XX əsrin əvvəllərində Bakıda Çar Rusiyasına qarşı etirazların artdığı bir vaxtda bir çox Azərbaycan ziyalısı və sahibkarları Azərbaycanda elmin inkişafına çalışır, məktəblərin, xüsusən qız məktəblərinin açılmasına, milli qəzet və jurnalların nəşrinə çalışırdılar. Bu sahədə Azərbaycan milyonçularından Zeynalabdin Tağıyevin xüsusi xidməti olmuşdu. Zeynalabdin Tağıyev Azərbaycanda bir çox elm, mədəniyyət binalarının tikilməsinə, məktəblər, cəmiyyətlər açılmasına böyük məbləğdə pul xərcləyir, xalqın mədəniyyəti və maariflənməsi üçün əlindən gələni əsirgəmirdi. Xalqın "millətin atası", "millətin dirəyi" adlandırdığı bu nəcib insanın şəxsi nüfuzu sayəsində 1905-ci il 7 iyunda Azərbaycan dilində "Həyat" adlı bir qəzetin nəşrinə icazə verilir. Qəzetin nəşri 1906-cı ilin noyabrına qədər davam etmiş, 1905-ci ildə 131, 1906-cı ildə 194 nömrəsi yayınlanmışdı. Qəzetin naşiri Əlimərdanbəy Topçubaşov, baş redaktoru Əlibəy Hüseynzadə, Əhmədbəy Ağayev idi. "Həyat" qəzetinin nəşri Çar Rusiyasının sarsıldığı, bolşevik hərəkatının gücləndiyi bir dövrə təsadüf edirdi. Qəzetdə yazıları çıxan Əhmədbəy Ağayev və b. Rusiyada, Qafqazda, Bakıda cərəyan edən ictimai-siyasi hadisələri şərh edirdilər. Əlibəy Hüseynzadə, Əhmədbəy Ağayev "Həyat" qəzetində ictimai, siyasi, fəlsəfi və ədəbi yazılarında millət, din, xalq və dil haqqında görüşlərini bəyan edirdilər.
Sonralar 1905-1908-ci illərdə Əhmədbəy Ağayev "İrşad" adlı bir qəzet nəşr etdi. Qəzetin birinci nömrəsi 17 dekabr 1905-ci ildə çıxmış, 1908-ci ilin 25 iyununa qədər qəzet fəaliyyət göstərmişdi. Rus çarizminə düşmən olan Əhmədbəy Ağayev türkçü və islamçı ideologiyanın gerçək təbliğatçısı idi. XX əsrin əvvəllərində Rus-Yapon müharibəsi, Rusiyada marksizm-leninizm ideyalarının yayılması ilə bolşeviklərin baş qaldırması rus imperatorluğunu zəiflətdi. Odur ki, Çar hökuməti söz, mətbuat, insan haqları ilə bağlı bir çox manifestlər verməyə məcbur oldu. Tarixdə 17 oktyabr 1905-ci il adlı məşhur manifest imperatorluq içərisində yaşayan xalqların mətbuat və söz sərbəstliyini təmin etməyə məcbur oldu. Bu manifestdən yararlanan demokratik fikirli Azərbaycan ziyalıları da cəsarətləndilər. 7 aprel 1906-cı ildə Cəlil Məmmədzadə "Molla Nəsrəddin" (1906-1931) adlı bir jurnalın nəşrinə nail oldu. Bu jurnalın Azərbaycan xalqının dil və mədəniyyətində böyük xidməti oldu. Tədricən "Fyuzat", "Şəlalə", "İşıq", "Məktəb", "Dəbistan", "Rəhbər" kimi jurnallar işıq üzü görməyə başladı. "Məktəb" jurnalının redaktoru Azərbaycanın ziyalı qadınlarından Şəfiqə xanım Əfəndiyeva idi. Azərbaycanda maa¬rifin inkişafına böyük önəm verən Şəfiqə xanım Əfəndiyeva jurnaldakı məqalə və rəsmlərdə bu mövzunu işıqlandırırdı.
1906-1920-ci illər arasındakı Azərbaycanda "Bəhlul" (1906), "Zənbur" (1909-1910), "Mirat" (1910), "Arı" (1910-1911), "Kəlniyyat" (1912-1913), "Tuti" (1914-1917), "Lək-lək" (1914), "Məzəli" (1914-1915), "Babayi-əmr" (1915-1916), "Tartan-Partan" (1918), "Məşəl" (1919-1929) kimi satirik jurnallar da nəşr olunmağa başladı. Ümumiyyətlə, 19 oktyabr manifestindən sonrakı 1905-1912-ci illər arasında Azərbaycan dilində 40-a yaxın qəzet və jurnalın nəşr olunduğu göstərilir. 1911-ci ildə Bakıda Azərbaycan dilində ilk qadın jurnalı olan "İşıq" nəşr olundu. Jurnalın redaktoru Xədicə xanım Əlyarbəyova idi. Bununla belə bolşeviklərin Bakıda rus, Azərbaycan dillərində "Бакинский рабочий", "Hümmət", "Призыв", "Təkamül", "Каспи", "Трудовой" kimi xalqı marksist-leninçi fikirləri dəstəkləməyə çağıran mətbuat orqanları gizli və ya açıq şəkildə fəaliyyət göstərirdi. 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Demokratik Respublikasının qurulduğu, 1920-ci ildə Azərbaycanın Qızıl Ordu tərəfindən işğal olunduğu illərdə və 1991-ci ildə Azərbaycanın Sovetlər İttifaqından ayrılıb müstəqil dövlət qurduğu illərdə Azərbaycan mətbuatı tarixi ayrıca olaraq incələnən bir mövzudur.

Maarifə Hacıyeva
professor