Əsl ədəbiyyat gerçəklikdən, şəraitdən, zamandan üstündür. Asif Atanın ədəbiyyatla bağlı görüşləri bu mənada ciddi maraq doğurur. O, hesab edirdi ki, ədəbiyyat dünyanı yalnız əks etdirmir; bu, kökündən yanlış bir fikirdir. Ədəbiyyat hadisələri mənaya yüksəldir. Bu səbəbdən də yaxşı ədəbiyyat mütləq şəraiti ötür, mühiti ötür, hətta realist ədəbiyyat belə zamandan üstün olur: "Əgər ədəbiyyatı zaman yetirirsə, onda ədəbiyyat zamanla gərək döyüşməsin. Əgər ədəbiyyatı şərait yaradırsa, onda gərək ədəbiyyat şəraitlə döyüşməsin. Dünya ədəbiyyatında böyük, ali, ülvi nə varsa, o, zamana qarşıdır, şəraitə qarşıdır. Füzulilər, Nəimilər, Nəsimilər; onların heç biri zamançı olmayıb. İnsan gərək zamanı ötsün. Ədəbiyyatı estetika, tənqid balacalandırır, ədəbiyyatın yaradıcı mənası çox qısalır. Onun inikas mənası, əksetdirmə mənası çox şişirdilir; nəinki ədəbiyyat, ümumən insan təfəkkürünün özü təkcə əks eləmir bu dünyanı, onu yaradır, özü də təzədən yaradır. Dünyada aşiqlər olub, Məcnunu isə Füzuli yaradıb. Füzulinin yaratdığı Məcnun Füzulininkidir. Dünyada balaca Hamletlər çox olub, ancaq Şekspirin yaratdığı Hamlet olmayıb dünyada. Çoxlu balaca Qobseklər olub, ancaq Balzakın yaratdığı Qobsek Balzakın yaratdığı Qobsekdir və s. Ədəbiyyat - dünyanın, həyatın, insanın mənasına çatmaq yoludur".
Ədəbiyyatda forma-məzmun məsələsinə gəldikdə isə Asif Atanın fikrincə, ədəbiyyatda məzmun gözəlliyi olduğu dərəcədə forma gözəlliyi var: "Ədəbiyyat - məzmun gözəlliyi ilə forma gözəlliyinin birliyidir. Forma burada elə-belə yalnız ifadə deyil, o, mənanın gözəllik səviyyəsində təzahürüdür. Ona görə də ədəbiyyat sözün gözəlliyidir, təkcə mənası deyil. Bu, məsələnin bir tərəfidir. Başqa idrak növlərində fikir gözəl olmaya bilər, ədəbiyyatda isə gözəl olmayan fikir qeyri-ədəbidir. Ona görə də çox yazıçılar var ki, yaxşı mənalı sözlər deyirlər, fikirlər söyləyirlər, daha doğrusu, sözlər deyirlər və sözlər gözəl olmur. İstedad - müəyyən mənada gözəl fikir deməkdir, gözəl söz deməkdir, gözəl səs deməkdir, gözəl rənglərin ahəngi deməkdir. İkinci bir tərəfdən sənətdə məzmunla forma arasında zahirilik və daxililik əlaqələri olmur. Haradasa fikir deyəndə daxili məzmunun zahiri izharı nəzərdə tutulur. Ümumiyyətlə, fikir xaricilik mənasındadır. Ədəbiyyatda isə fikir elə özü daxili məziyyətdir. Fikir elə məzmunun özünün nəfəsidir. Burada demək olar ki, forma məzmunun xarici ifadəsidir, zahiri ifadəsidir, aşkarlanmasıdır. Sənət forması haqqında bunu demək çox azdır. Sənətdə forma məzmunun nəfəsidir, nəfəs də xarici olmur. Hegel bunu belə deyir ki, forma məzmunludur, məzmun formalıdır. Burada Hegel məzmunun formaya keçməsi və formanın məzmuna keçməsi kimi anlayır. Bu, məncə, azdır. Məsələ bundadır ki, forma məzmunun özünün nəfəsidir, forma məzmunun yaşayışıdır, mövcudluğudur. Üçüncü, başıbəla marksist estetikası belə bir anatomik əməliyyat aparır: əvvəlcə məzmun verilir, sonra o məzmun öz ifadəsini tapır. Nə qədər ki, məzmun öz ifadəsini tapmayıb, o, məzmun deyil. Sənətdə məzmun öz ifadəsini biçimdə tapır elə. İstedadsız yazıçılarda olur ki, məzmun əvvəl yaranır, sonra ona biçim axtarırlar. Forma ilə məzmun arasında böyük sənətdə bir münasibət, qanunauyğunluq var: məzmunun forma vasitəsilə ifadəsi və forma vasitəsilə yetkinləşməsi; Forma vasitəsilə becərilməsi. Forma məzmunu becərir".
Asif Atanın fəlsəfi-bədii tənqidinə gəlincə, bu haqda onun fikirləri belədir: "İndiyə qədər olan tənqiddə zirvə Belinski tənqididir, eyni zamanda Brandes tənqidi də yüksək qiymətləndirilir. Başqa tənqidçilər də var, ancaq bu iki qütb - Belinski və Georq Brandes əsas sayılır. Bu tənqiddə bədiiyyat da var, ayrı-ayrı fəlsəfi fikirlər, düşüncələr də var, inkar etmək olmaz. Ancaq mənə bunlardakı bədiilik, fəlsəfilik az gəldi. Onlar nə qədər istəsələr də, istəməsələr də, hər halda ədəbiyyatın özündən asılı oldular, hədsiz dərəcədə asılı oldular və fəlsəfə burada tam aşkarlanmadı, bədiyyat da burada tam aşkara çıxmadı.
Mən isə Şərq adamı və fəlsəfəyə bağlı olduğum üçün, eyni zamanda bədii ədəbiyyata çox meyil elədiyim üçün elə ilk tənqidçiliyimdən tənqidin yönünü tamamilə dəyişdim.
Mənim əsas məqsədim - ədəbiyyatı yaxşı mənada vasitəyə çevirməkdir. Bunun ədəbiyyata qəti ziyanı yoxdur və qəti onu alçaltmır. Ədəbiyyatı vasitəyə çevirmək, ədəbiyyat vasitəsilə dünyanın, həyatın böyük fəlsəfi problemini həll eləmək. Ədəbiyyat buna çox gözəl imkan verir. Buna ədəbiyyat qədər imkan verən heç nə yoxdur. Yəni əgər filosoflar fikirlərini təsdiq etmək üçün həyata müraciət edirlərsə, burada sən həyatdan artıq olana - ədəbiyyata müraciət edirsən: burada filosofluq üçün təzə üfüqlər açılır.
Mənim bütün yazılarım bu filosofluqdur: "Sənət və şəxsiyyət", "Sənət və kəşf", "Fəlsəfə və poeziya", "Yerdəkilərin Göy Həsrəti", "Həqiqət və Yarımhəqiqət", "İnam və Şübhə". Bunlar hamısı fəlsəfi məsələlərdir. Beləliklə, burada üstünlük fəlsəfənin özünə verilir. Əgər Belinskidə ədəbiyyat üstünlük təşkil edirdisə, burada fəlsəfənin özü əsas olur və bu, ədəbiyyatın xüsusiliyini inkar etmir, onu heç cür də alçaltmır, əksinə, onu daha da böyüdür.
Onda rüşeym halında olan balaca fikirlər böyüyür. O dərəcədə ki, yazıçı özü bilmədiyini burada görür. Burada ədəbiyyat öz imkanlarından artıq olur. Bu, həmçinin bədiiyyata da aiddir.
Şeir haqqında yazırlar, elə yazırlar ki, şeirdəki alov burada köz olur və özü bir janr kimi tənqid o qədər mənasız olur ki, o, deməli, antiədəbiyyat olur. Deməli, ədəbiyyatın vasitəsilə antiədəbiyyat yaranır. Bir tərəfdən də deyirlər ki, bu, özü də bir ədəbi janrdır. Mənim isə tənqidimin yönü lap əvvəldən dəyişdi, özümdən asılı olmadan yarandı. Bu, təbii bir temperament məsələsindən yarandı, bu, ehtirasdan yarandı, aşiqlikdən yarandı və burada bədii əsərlərlə yanaşı, bədii tənqidin özü də çox böyük estetik təsirə malik olur. Mənasız təvazökarlıqdan uzaq olmaq lazımdır. Belə tənqid olmayıb. Orada rüşeym halında olan o bədiiyyat burada artıq təmayüldür. Orada rüşeym halında olan fəlsəfəçilik burada artıq böyük bir cərəyandır, böyük bir yoldur. Xoşbəxtəm ki, tənqidim elə-belə tənqid olmadı, fəlsəfi-bədii tənqid oldu. Bunun bir səbəbi də o oldu ki, mən fəlsəfənin özündən bəhrələndim, ədəbiyyatın özündən daha çox bədiiyyatın özündən bəhrələndim və belə bir sintez yarandı. İnsan özünə yaxın olduğu dərəcədə heç kəsə yaxın deyil. Niyə o, özünün kim olduğunu anlamasın? Niyə o, uzaqdakını görsün, özününkünü görməsin? Ən pis göz xəstəliyi insanın özünü görməməsidir".
Sovet dövrü ədəbiyyatı, sosializm realizmi mövzusunda yazılan əsərlərə gəlincə, Asif Ata hesab edir ki, ədəbiyyat özünün mahiyyətindən uzaqlaşmışdı: "Ədəbiyyat heç zaman şəraitlə, zamanla uyğunlaşmır, zamanı ötür. Zamana bərabər ədəbiyyat olmayıb. Burada isə hər şey sosializmə bağlanmışdı, kommunizmə bağlanmışdı. O dərəcədə ki, heç kəs görmürdü sosializm də həmişəlik deyil. Konkretlik adıyla ədəbiyyatı cılızlaşdırdılar, Əbədiyyətdən uzaqlaşdırdılar. Əbədi məsələləri mücərrəd məsələ adıyla damğaladılar. O tendensiya qalıb, beşgünlük ədəbiyyat yarandı. Kommunizmə ilişib qalan ədəbiyyat yarandı, partiyalılıq prinsipinə ilişib qalan ədəbiyyat yarandı. Ədəbiyyatın üfüqləri hədsiz dərəcədə daraldı. Konkretlik uğrunda döyüşlər nə üçün idi? Ondan ötrü ki, ədəbiyyat əbədi məsələlərlə məşğul olmasın.
Balaca bir ədəbi, əbədi bir vəziyyət, əbədi bir problem qoyulan kimi tənqid olunurdu ki, bu, mücərrədçilikdir, konkretlikdən uzaqddır. Ona görə də Füzulilər, Nəsimilər fəlsəfəsi, o ucalıq, demək olar ki, itirilmişdi. Bir tərəfdən də çox belə yaxşı sözlər arxasında ədəbiyyatımızı buxovlayırlar. Müasirlik onu buxovladı: indikindən yaz, fəhlədən yaz, özü də fəhlədən elə yaz ki, o, xoşbəxt görünsün. Məgər "Səhər" romanı roman idi? O, təbliğat idi. Müasirlik ədəbiyyatın təbliğata çevrilməsiydi. Böyük estetikada müasirlik məsələsi qoyulmur. Bunu bizim "estetikamız" icad eləmişdi - müasirliyi ki, hamı sosializmi tərifləsin, elə bir ideya yaransın ki, sosializm artıq bütün digər məsələlərin həllidir, təzə bir dünya yaranıb, indi ədəbiyyatla həyat arasında heç bir ziddiyyət yoxdur, münaqişə daha yoxdur və həmin o müasirlik gətirdi 1935-ci ildə Süleyman Rüstəmi "El azaddır, dil azadır" fəlsəfəsinə ki, o zaman Hüseyn Cavidlərin başını əzirdilər".
Asif Atanın yazıçıda görmək istədiyi cəhətlər bunlardır: "Qədim Şərq ənənəsinə əsaslanan, Füzulidən öyrənən, Nəsimidən öyrənən, özümlü. Mən ədəbiyyatda, xüsusən şeirdə 3 cəhət axtarıram: cəngavərlik, filosofluq, aşiqlik. Bu üçünün birliyini istəyirəm ki, ədəbiyyatda olsun. Mən demirəm ki, yazıçı gərək anadangəlmə filosof olsun. Deyirəm ki, əgər o, dərin yazsa, fəlsəfəyə gəlib çıxacaq. Qoy bizim yazıçılar cəngavərliyi, filosofluğu və aşiqliyi birləşdirsinlər. Ədəbiyyat elə bu deməkdir. Ədəbiyyat - fəlsəfi idrak, aşiqlik istedadı, ruhani cəngavərlik deməkdir.
Nəsimiliyin insaniliyini götürsünlər, sığmazlıq siqlətini götürsünlər Nəsimidən. İnsan haqqında danışanda balaca danışmasınlar; İnsanın ilahiliyini göstərsinlər. Füzulidən də eşqin din səviyyəsini götürsünlər. İndikilər belə düşünürlər ki, əgər məni dünyanın hansısa bir əcnəbi ölkəsi çap edirsə, deməli, mən böyük adamam. İkincisi, əgər kimisə dünya tanıyırsa, o, böyükdür. Bu, illüziyadır. Səni dünya tanıyar, sən dünyada olmazsan. Səni dünya tanımaz, sən dünyada olarsan. Dünyəvilik coğrafi anlayış deyil, dünyəvilik məna anlayışıdır. Dünya boyda məna var sənin yaradıcılığında. Budur dünyəvilik. Sən Nizami Gəncəvi kimi Gəncədən qırağa çıxmazsan, dünyəvi ədəbiyyat yaradarsan. Və sən bizimkilər kimi orada-burada, Fransada, hardasa bir əyalətdə çap olunarsan, sənin ədəbiyyatın heç özünə də lazım olmaz, balaca bir otağına da, nəinki dünyaya. Hədsiz dərəcədə formalçı olmuşuq. Füzulini dünyada tutaq ki, Folknerdən az tanıyırlar, Heminqueydən az tanıyırlar. Məgər onlar bir yerdə Füzulinin bir beytinə bərabərdirlərmi? İndi deyək ki, Folkner böyükdür, Füzuli böyük deyil? Bu səviyyədə anlam var. Bu səviyyədə anlamaq - anlamsızlıqdır. Dünyəvilik - xəlqilik deməkdir. Xüsusi - dünyəvilik yoxdur. Əgər xəlqilik əsildirsə, o, elə dünyəvidir. Mahiyyətcə olan dünyəvidir, mənası dünyəvi mənadır, insanın pillə-pillə artması, müəyyən bir səviyyədə ilahiləşməsidir".

Uğur