Cütçü nəğmələrinin, o cümlədən kotanla bağlı nəğmələrin bayatı formasında olması bizə 7-lik bayatıların Kür-Araz mədəniyyəti, yəni erkən Tunc dövründə formalaşdığını ehtimal etməyə əsas verir. Eyni forma və ölçülər qoyunçuluqla bağlı sayaçı sözlərinə də xasdır. Mövzusuna görə Azərbaycan bayatıları çox rəngarəngdir. Bunların arasında təbiətlə, əməklə, məhəbbətlə, məişətlə bağlı, ictimai məzmunlu, vətənpərvərlik mövzusunda və s. bayatılar var. Biz bu sıraya özündə tarixi yaddaşı əks etdirən bayatıları da əlavə etmək istərdik. Bu tip bayatılarda bəzən tarixi hadisələrlə yanaşı, tarixi şəxsiyyətlərin, dövlətlərin və hətta onların paytaxtlarının adına da rast gəlirik. Bizə gəlib çıxan bayatılar arasında yaxın tarixlə bağlı olanları nisbətən daha çoxdur və onlara Qərbi Azərbaycan folklorunda da sıx-sıx rast gəlinir. Məsələn, İrəvan çuxurundan toplanmış aşağıdakı bayatı sovet dövründə xalqımızın başına gətirilən ağrı-acıların, Qazaxıstan çöllərinə sürgünün xatirəsini daşıyır:

Çöllərdə sonam mənim,
Dəhnəzdə binam mənim.
Cambul əziz olsa da,
Vedidi anam mənim.

Bu bayatıda adları keçən Dəhnəz (Vedibasarda kənd), Vedi və Cambul (Qazaxıstan) kimi yer adlarından da göründüyü kimi, burada söhbət azərbaycanlıların 1930-cu illərin repressiyası zamanı Qazaxıstana sürgün edildiyi illərdən gedir. Məlum olduğu kimi, XX əsrdə azərbaycanlıların doğma yurd yerlərindən kütləvi surətdə sürgün edilməsi bir neçə mərhələdə baş verib. SSRİ-də 30-cu illərdə və II Dünya müharibəsindən sonra aparılmış repressiyalar bu prossesin sadəcə başlanğıcı idi. Belə ki, 1937 il iyulun 30-da SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığının "Keçmiş qolçomaqların, cinayətkarların və başqa antisovet elementlərin repressiya olunması üzrə əməliyyat haqqında" 00447 № li operativ əmri Siyasi Büronun müzakirəsinə təqdim edildi. Bunun ardınca isə 1937-ci il avqustun 15-də "Vətən xainlərinin arvadlarının və uşaqlarının repressiya olunması üzrə əməliyyatlar haqqında" 00486 №-li operativ əmri verildi. Bu sənədlər əsasında yüzlərlə ailə 1937-1938-ci illərdə Orta Asiya və Sibirə sürgün edildi.
Bundan bir müddət sonra, 1948-1953-cü illərdə ermənilər SSRİ rəhbərliyinin qərarı ilə dövlət səviyyəsində azərbaycanlıların öz tarixi torpaqları olan Qərbi Azərbaycandan kütləvi şəkildə deportasiyasına nail oldular. Aşağıdakı bayatılarda da sürgün və deportasiya illərinin acı xatirəsi yaşamaqdadır:

Əziziyəm ay keçər,
Vedidən bir çay keçər.
Qayıdarıq Vediyə,
Bu qış ötər, yay keçər.

Mən aşıx kəsən ağlar,
Bəxtinnən küsən ağlar.
Qərib yerdə ölənin,
Gözünü basan ağlar.

Nəhayət, Qərbi azərbaycanlıların 1988-1989-cu illərdəki sonuncu kütləvi deportasiyasının, Vətən itkisinin ağrı-acıları da bölgənin bayatılarına hopub:

Mən aşıx Ağbulağa.
Yol gedir Ağbulağa.
Düşmənə girov qalan,
Ağla sən Ağbulağa.

Eləmi çətən yolu,
Tutufdu Vətən yolu.
Düşmənin gözü çıxsın,
Bağlanıf Vətən yolu.

Bu yerdən ötən hanı?
Cığırı itən hanı?
Mənə qərib deməyin,
Bəs, onda Vətən hanı?

Görünür, yüzillər boyu xalqımızın başına gətirilən elə bu və digər faciələrin, deportasiya və soyqırımların nəticəsidir ki, bayatı və ağılarımızda qürbət, qəriblik motivləri aparıcı yerlərdən birini tutur. Qərbi Azərbaycandan toplanmış çoxsaylı ağıların böyük əksəriyyəti 7-lik ölçüdədir və formaca bayatını xatırladır, çox zaman onları bayatıdan seçmək heç mümkün də deyil:

Can qardaş, canım qardaş,
Ağrıyır canım qardaş,
Baş qoyum dizin üstə,
Qoy çıxsın canım, qardaş.

Əzizim belin bükər,
Kaman tək belin bükər.
Cavan oğul ölümü,
Ananın belin bükər.

Dağlarda xəstə mənəm,
Dərdi dərd üstə mənəm.
Gözüm yol kənarında,
Qulağı səsdə mənəm.

Dağlar başı ala qar,
Ala çiskin, ala qar,
Həmişə qar yağmışdı,
Yağmamışdı belə qar.

Şübhəsiz ki, bütün bu ağıların konkret tarixçəsi var, onların hər biri müəyyən bir şəxsin vəfatı münasibətilə onların yaxınları və ya ağıçılar tərəfindən qoşulub, sonradan ictimailəşərək, millətin ümumi malı olmuş və bütün yas məclislərində oxunub. Tarixdən bildiyimiz kimi, dövrümüzədək yetişən, ana dilimizdə olan ən qədim ağı er. əv. VII əsrdə İran-Turan müharibələrinin əfsanəvi qəhrəmanı, böyük türk sərkərdəsi Alp Ər Tonqanın ölümünə həsr edilmiş ağıdır. Yuxarıdakı ağılardan fərqli olaraq onun kimə həsr edildiyi və nə zaman qoşulduğu məlumdur. İşin ən maraqlı tərəfi odur ki, o da yuxarıdakı ağılar kimi, hər misrası 7 hecadan ibarət olmaqla 4 misralıdır. Nizami Xudiyev yazır ki, "Sak (Turan) hökmdarı, Alp Ər Tonqanın (Əfrasiyabın) ölümünə həsr olunmuş ağı Mahmud Kaşğarlının divanında əks olunub:

Alp Ər Tonqa öldümü,
İsiz ajun kaldımu,
Ödlək öcin aldımı?
İmdi yürək yırtılır…

Biz heç də o fikirdə deyilik ki, bu, e.ə. I minilliyin ikinci yarısı və eramızın I minilliyinin birinci yarısı Azərbaycan dili nümunəsidir, ancaq burası da inkar edilməzdir ki, qədim Azərbaycan dilinin fonetik, leksik və qrammatik quruluşu, funksional ifadə səviyyəsi bunu xatırladıb".
Tarixi məlumatlar təsdiq edir ki, Alp Ər Tonqa bol duzlu Çiçəstə gölü sahilində qətlə yetirilib. Çiçəstə gölünün isə Aturpatakanda (Atropatenada), yəni Azəbaycanda yerləşdiyini nəzərə alsaq, ehtimal etmək olar ki, Alp Ər Tonqa Cənubi Azərbaycanda yerləşən bol duzlu Urmiya gölü sahilində qətlə yetirilib. Onun Azərbaycanda öldürüldüyünü "Yeni Türk Ensiklopediyası" da təsdiqləməkdədir: "Alp Ər Tonqa iranlılarla çox uzun bir mücadiləyə girib…, Altaylara qədər təqib edilib, yenə həmlə edib, nəhayət, Azərbaycanda… öldürülüb (m.ö.624)". Beləliklə, biz əsrlərin dərinliklərindən süzülərək gələn qədim bir ənənənin şahidiyik. Həmin ənənə Qərbi Azərbaycan ağılarında bu gün də davam etməkdədir:

Aman fələk, dad fələk,
Heç olma sən şad fələk,
İçirtdiyin badədən,
Bir özün də dad fələk.

Çiçəklər hala gəldi,
Arılar bala gəldi,
Nə günah elədim ki,
Başıma bəla gəldi.

Əzizinəm, ağlamazlar,
Gülərlər, ağlamazlar,
Qəriblikdə ölənin,
Gözlərin bağlamazlar.

Mən aşiqəm bu dağa,
Quşlar qonar budağa.
Cavan yarım ölübdü,
Necə dözüm bu dağa?

Bildiyimiz kimi, Qərbi Azərbaycan ərazisindən toplanmış folklor nümunələrində Araz motivi son dərəcə geniş yer tutur. Bu da hər şeydən əvvəl onunla bağlıdır ki, Araz çayı Azərbaycanın şimalı ilə cənubunu, Atropatena ilə Albaniyanı ayıran bir çay olmaqla tarix boyu ayrılıq, həsrət simvoluna çevrilmişdir. Tarixi tale elə gətirdi ki, Rusiya ilə İran arasında 1828-ci il fevralın 10-da bağlanmış Türkmənçay müqaviləsi nəticəsində tarixi Azərbaycan bu iki imperiya arasında bölüşdürüləndə də Araz çayı öz "missiyasını" yerinə yetirərək bir vətəni ikiyə bölən sərhədə çevrildi. Bundan sonra Araz Azərbaycan folklorunun, az sonra ədəbiyyatının baş mövzularından birinə çevrildi:

Arazı ayırdılar,
Qum ilə doyurdular;
Mən səndən ayrılmazdım,
Zorunan ayırdılar.

Xalq bir fərdin dilindən qopan və ənənəvi olaraq, fərdin emosional halını ifadə edən bu variantla razılaşmadı və bu bayatı daha ümumi məzmun kəsb edərək, ümummilli dərdin ifadəçisinə çevrildi:

Arazı ayırdılar,
Qan ilə doyurdular;
Mən sizdən ayrılmazdım,
Zorunan ayırdılar.

Göründüyü kimi, bayatının bu variantında artıq millətin tarixi taleyindən irəli gələn kədər və acısı ifadə olunmuşdur. Qərbi Azərbaycan folklor nümunələrində Araz təkcə ayrılıq yox, həm də vüsal motivi kimi də özünü göstərməkdədir. Bu da təsadüfi deyil. Araz təkcə paralanmış Vətənin rəmzi yox, həm də onları birləşdirən bir coğrafi məkan idi. Araz oğulu anadan, bacını qardaşdan, doğmanı doğmadan ayıran bir varlıq idisə, həm də onları bir-birinə qovuşduran bir qüvvə idi. Arazı keçmək bütün bu həsrətlərə son qoymaq demək idi.

Arazdan keçən də var,
Suyundan içən də var,
Qardaş adı çəkəndə,
Ürəyi keçən də var.

Bütün bu nümunələr bir daha sübut edir ki, Qərbi Azərbaycan folklorunun epik janrları kimi, lirik janrları, o cümlədən bayatılar və ağılar də tarixi yaddaşın daşıyıcılarıdır və onların ciddi elmi-tədqiqata ehtiyacı var.

Əziz ƏLƏKBƏRLİ
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru