2-ci yazı

Məhsuldarlıq və bolluq allahlarına aid miflərin hamısında ölüb-dirilmə motivi (Xızrın dirilik suyunu içib əbədilik həyat qazanmasında da buna işarə var) özünü göstərir. Osirisin ölüb-dirilməsi buğdanın hər il əkilib-becərilməsinin mifik dərki sayılır. Elə isə buğda da Osiris allahın yer üzündəki nişanəsidir, onu yeməmək üçün tabu tətbiq olmalı idi. Lakin bu, totemizmlə bağlı görüş olmadığı üçün tabudan söhbət gedə bilməzdi. Başqa meyvələr barədə də eyni qənaəti söyləmək mümkündür. Yunanlar "üzüm allahın qanından yaranmışdır" qənaətini irəli sürürlər, digər tərəfdən də üzümü ləzzətlə yeyir və ondan hazırlanan şərabı hər gün içirdilər. Beləliklə, allahlarla bağlanan bitkilər qidaya çevrildiyi halda, keçinin parçalanıb ətinin yeyilməsi heç bir təəccüb doğurmamalıdır. Yalnız heyvana və bitkiyə nəsil törədən - totem kimi yanaşanda yeyilməsinə tabu tətbiq edilir və belə yasaqları pozanların aqibəti ölümlə nəticələnirdi. Eləcə də qədim insanların buğdanın, üzümün yetişməsinə - dirilməsinə inamı olduğu halda, keçinin yenidən canlanmasını qəbul etmələri mümkün idi. Təbiətin qorxunc qüvvələri ilə baş-başa qalanda ulu əcdadı yalnız bir məsələ düşündürürdü, yaşamasına mane olan əngəlləri aradan qaldırmaq. Onun mifik görüşləri, ritualları da buna xidmət edirdi. Ona görə də bəzən Dionis öküz qanını (mifə görə, öz qanını) isti-isti içən yerdə təsvir edilir və adına "öküz yeyən" deyirdilər. Bu, barbarlıq dövrünün mifik təsəvvürlərinin qalıqları idi. İnsanlar "vəhşi" təbiətin qoynunda yaşamaq uğrunda mübarizə aparırdılar. Təbii seçmə qanununda olduğu kimi həyat güclülərin və bilinməz qorxunc hadisələrin əlində idi.
Dünya xalqlarının mifologiyasında keçinin qoruyucu ruh funksiyasını yerinə yetirməsi haqqında daha maraqlı təsəvvürlərə rast gəlirik. Taxıl əkiləndən sonra zəmiyə zərər dəyməyə qoymayan, məhsulun bolluğuna çalışan çörək ruhu (yaxud taxıl ruhu) kimi daha çox keçiyə müraciət edirdilər. C.Frezer norveçlilərin və prusların qədim rituallarından danışarkən qeyd edirdi ki, "çox hallarda çörək ruhu keçi şəkli alırdı". Çörək ruhu o deməkdir ki, insanlar taxılı əkəndə sünbülün cücərib yetişməsini hər hansı bir heyvanın (əksər hallarda keçinin) davranışları ilə əlaqələndirir və zəminin onun tərəfindən himayə edilməsinə inanırdılar. Taxıl yetişənədək həmin heyvana qayğı ilə yanaşırdılar. Tarlalarda sünbülləri külək tərpədəndə elə bilirdilər, keçi ruhu onların üstündə gəzir. Uşaqlara tapşırırdılar ki, zəmiyə girib, şitilləri məhv etməsinlər, yoxsa keçi ruhu onları cəzalandırar. Əski inama görə, buğdanın son dənəsi xırmandan toplanıb sovurulanadək keçi ruhu tarlada yaşayır. Eləcə də məhsulun bol olub-olmayacağını zəmilərdə saxlanan "müqəddəs keçi"lərin əhval-ruhiyyəsi ilə müəyyənləşdirirdilər. Onun başına bir hadisə gəlirdisə (canavar tərəfindən parçalanırdısa, məhsulun yetişməsi ərəfəsində xəstələnib ölürdüsə və s.), bunu taxılın məhvi kimi başa düşürdülər və həmin sahədən əllərini üzürdülər. Elə bilirdilər ki, keçi ruhu inciyib getmiş, sünbülü qoruyan yoxdur. Tarlada düşmən ruhlar məskən salmışdır. Şübhəsiz, əski çağlarda Azərbaycanda da bu cür ruhlara inam olmuşdur. İnanclarda deyilir ki: "Keçi keçim olsun, oturduğum yer samanlıq" - yəni keçinin ruhu samanlığa gəlsə, orada da taxıl yetişər. "Keçi kasıbın inəyidir", "Keçiyə bir sürü qoyundan bir keçi yaxşıdır", "Keçilər yer əkə bilsəydilər, öküzlər işsiz qalardılar", "Keçinin qoturu sərçeşmədən su içər" və b. Bir xalq inancında isə: "Xırmandan sovrulmamış buğda götürənin oğlu ölər, sovrulmuş buğda götürənin oğlu olar" - deyilir. Sual doğur, sovrulmamış buğda götürənin oğlu niyə ölməlidir, yazıq hansı günahın sahibidir? Çünki sovrulmamış buğda ruhludur, Yel baba keçi ruhunu onun canından hələ çıxartmamışdı, ona görə də əl dəyənin ən istəkli adamının canını alırdı. Yaxud keçinin dilindən oxunan bir xalq nəğməsində ("Üç ay qış ölmərəm, allah kərimdir, Şeytan-şeytan balalarım var mənim...) Keçi (yaz) balaları ilə (aprel, may, iyun ayları) qışın - Kosanın və onun üç qəddar övladının (dekabr, yanvar, fevral ayları) bütün əziyyətlərinə dözür.
Keçinin mifik təfəkkürdə başqa heyvanlardan üstünlüyü onu deməyə imkan verir ki, ev heyvanlarının əhilləşməsində, həmişəlik insanların məişətinə daxil olmasında birincilik məhz keçilərin boynuna düşüb. Qədim mənbələrin birində yazılır ki, "Keçi və keçi sürüsü ibtidai insanın təsərrüfatının əsas predmeti hesab edilirdi... Keçi südü yemək üçün çox faydalı idi, sinə xəstəliklərinin dərmanı hesab edilirdi. Solomon (Süleyman) deyirdi: "Keçi südü ilə böyük bir icmanın qidasını təmin etmək mümkündür". Keçi yunundan paltarlıq parça, süfrə, pərdə, dərisindən qab-qacaq və kürk hazırlayırdılar. İuda qanununda keçi təmiz heyvan sayılır və günahlar üçün qurban kəsilirdi. Müqəddəs kitabda yazılır: "Allahın sözlərinə görə, "çobanın yaxşı olub-olmaması qiyamət günündə keçisinin arıqlığı-köklüyü ilə bilinəcək, onda xeyirxah insanlar şər insanlardan ayrılacaq". Daniil peyğəmbərin kitabında isə keçi Makedoniya imperiyasının rəmzi kimi göstərilir". Göründüyü kimi, keçi və keçi sürüsü ibtidai insanın təsərrüfatının əsas predmeti hesab edilirdi.
"Draxt-i-Asurik" ("Assur, Assir, Babil ağacı", yaxud "Xurma (palma) ağacı") adlı orta əsrlərə aid Zoroastiriya mətnində keçi ilə xurma ağacının mübahisəsi verilir. Xurma ağacı meyvəsindən, qabığından, qol-budağından məişətdə geniş istifadə olunması ilə öyünür.

"Mən – quşlara yuva, yolçulara kölgəliyəm,
Çərdəyim yerə atılan kimi yenidən göyərirəm.
İnsanlar imkan versə, budaqlarıma ziyan vurmasa,
Başım həmişə yaşıl qalar,
Kimlərin ki, şərab və çörəkləri yoxdur
Meyvələrimi yeyirlər, qarınları doyana qədər".

Keçi cavabında söyləyir ki, "xanəndələr yardımımla oxuyur, bərbut və təmbur ancaq mənim havamı çalır… Əvvəl dünya yarandı, sonra mən. O vaxtdan ətirli dağ ətəklərini gəzirəm, təzə otdan yeyib, sərin bulaq suyundan içirəm; sən isə dərzilərin iynəsi tək bir yerə sancılıb qalırsan". Məlum olur ki, keçi dünya yarananda yer üzündə görünən ilk heyvan idi; dağları özünə məskən seçib sərbəst gün keçirirdi. İnsanların əlinə keçməklə əhilləşdirilmişdi.
Keçi bildirir ki, "sən dev kimi uzunsan, başının tacı devlərin buynuzuna oxşayır" və öz keyfiyyətlərini sadalalayaraq deyir:

"Tanrıların bəyəndiyi müqəddəs südü hamı məndən alır,
Onu bütün dördayaqlıların tanrısı Hoşurvan da xoşlayır.
Məndən hazırlanır əzəmətli Haoma və ilahi güc alınır.
Yolvarq da məndən tikilir – gözəl keçi dərisindən".

"Yolvarq" Azərbaycanda dağlı çobanların əyinlərinə geyindikləri kürkə deyirlər, yəhərlərin qayışı da bərkliyinə görə keçi dərisindən olurdu. Öz südü ilə müqəddəs Haomanı (atəşpərəstlərin dinə qəbul edilmə mərasimlərində gənclərə içirilən içki) meydana gətirən keçi mübahisənin nəticəsində palma ağacına qalib gəlir. Bir məsələni də diqqət mərkəzinə çatdıraq ki, Azərbaycan türklərinin maldarlıq nəğmələri "holovar" adlanır. İzahından bəhs açan tədqiqatçılar çətinlik qarşında qalıb sözün anlamını skandinav mifləri ilə yozmağa çalışırlar. Lakin əsasən inəyi, öküzü vəsf edən "holovar"ın atəşpərəstlik təsəvvürlərindəki heyvanların hamisi "Hoşurvan" tanrı adından törəndiyi göz qabağındadır.
Ulu əcdadın əkinçiliyi mənimsəməsindən sonra Kosa-keçi mifi yaz qabağı ritualların detallarından birinə çevrilmişdir. Mif ritual əsasında yaransaydı, "Kosa-keçi" oyunu bütövlükdə mərasimin mahiyyətini izaha xidmət etməli idi. Lakin "Kosa-Keçi" çıxarılsa belə, yazqabağı Novruz mərasimi məzmununu itirmir. Sinifli cəmiyyət formalaşandan sonra "Kosa-keçi" mifinə ictimai münasibətlər, ailə-məişət və sosial məsələlər əlavə edilərək xalq dramı şəkli alıb. Maraqlıdır ki, inkişafın müəyyən mərhələsində "Kosa-keçi" mifi dünya xalqlarının əksəriyyətinin folklorunda özünə yer tapan "canavar və yeddi keçi balası" (Azərbaycanda "Şəngülüm, Şüngülüm, Məngülüm") nağılına çevrilmişdir. Nağılda ilkin təsəvvürlərlə bağlanan cəhətlər çoxdur: keçinin balalarının ölüb-dirilməsi, ana keçinin maddi nemətləri təbiətdən hazır şəkildə götürməsi ("Buynuzumda ot gətirmişəm, döşümdə süd gətirmişəm...") və başqasının köməyi ilə (dəmirçinin buynuzunu itiləməsi) özündən güclü olan düşmənə qalib gəlməsi və s. Kosanın canavarla əvəz edilməsi isə nağılın uşaqlara ünvanlanmasından irəli gəlir. Ulu babalarımız bilərəkdən hadisələri mücərrəd mifik zaman və məkandan çıxardıb körpələrə tanış olan məkana - meşəyə (meşədə canavar ən yırtıcı və qəddar heyvandır) köçürüb.
Keçinin Azərbaycan mifoloji görüşlərində funksiyasını ilk dəfə müəyyənləşdirib geniş təhlilini aparan M.Seyidov düzgün nəticəyə gəlib. "Keçi yazın bəlgəsidir, buna görə də yaz bayramında aparıcıdır, Günəşlə ilişgəlidir. Keçi yaxşılığı təmsil edib, insanlara ruzi verib".
Azərbaycanlıların günqəş tutulması adətləri ilə üst-üstə düşən bir söyləməyə görə, "Güneş varken yağmur yağarsa deyiklerin yavru doğurduğuna, şeytaların dügün yapdığına inanılır". Qədim bir türk inancında deyilir ki, "Ayın güneşle arz arasına girerek neşrine mani olmasına küsüf (güneş tutulması) denir. Ay tutulmasına da hüsüf denir. Eskiden güneş tutulunca bunu allahın bir qəzəbi bilerek camilere koşarlar, gesingeye kadar ibadet ve dualarda bulunarlar. Tutulmuş güneşe bakmak uğurlu sayılmaz; göze zarar veregeine, bakanın akibetininin iyi olmayacağına itikad olunar; bakmak isteyenlere de rengli çıra işikle karartılmış bir cam ardından bakarlar". Ulu əcdad üçün Günəşin tutulması dünyanın sonu tək xarakterizə edilirdi: insanlar yer üzündə o qədər şər işlər yerinə yetirmişdilər ki, tanrı Günəş Ata onlardan üz döndərmişdi. Böyük, kiçik – hamı evlərin damına, təpələrə qalxıb dizi üstə ourar, əllərini göyə qaldırıb yalvarardılar ki, "Günəş Ata bizi tək qoyma!.."
Azərbaycanla bağlı E.B.Taylorun qənaətlərinə görə, günəşpərəstlikdə Günəşin mövqeyi təxminən su kultunda dənizin daşıdığı rola bərabərdir. Günəş təbiət allahları arasında güc və şöhrətinə görə hər yanı tutan Göydən təkcə kosmik varlıq olması ilə deyil, həm də torpağın, canlıların xidmətində durması, allahlığını canlı şəkildə "nümayiş etdir"məsi ilə seçilir. "İbtidai mədəniyyət" kitabında göstərilir ki, "Massagetlər, Tatariyadakı (Azərbaycanı belə adlandırır) günəşpərəstlər onları qışın dəhşətlərindən qurtardığı üçün öz atlarını tanrıları Günəşə qurban kəsirdilər".

Ramazan Qafarlı
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor