Türk folklorunda rast gəlinən Göy sözü tanrının, Gün, Ay-Xuuçin və Günəş, Gündoğdu, Aydoldu adlarının hamısı Günəş və Ay tanrı adlarının sinonimləridir. Balkar və qaraçaylıların "Nart" eposunun variantlarından birində nartların ilk dəmirçisi qəhrəman Debet tanrı Göylə (Od tanrısı, Günəş) tanrı Yerin oğludur. Yeryüzməkin arvadı Satanayın atası Günəş və anası Aydır. S.Surazakov yazır ki, "qəhrəmanın Göyün, Günəşin və Ayın qızı ilə evlənməsi motivinin tarixi çox qədimdir və ona təkcə altaylıların yox, buryatların, yakutların və digər türk-monqol xalqlarının eposlarında da rast gəlinir".
T.Hacıyeva yazır ki, "Satanayın tanrı mənşəli olması balkar və qaraçaylılarda ana əcdad kultunun yaranmasına səbəb olub". Altaylıların "Oçı-bala" eposunun qəhrəmanları olan iki bacılar tanrısifət epiteti ilə təqdim olunurlar, Altayın tanrı qızı adlandırılırlar. Eposda tanrı əvəzinə Göy sözü işlənib, ancaq Göy qızının tanrı qızı, Göysifətin tanrısifət yerində işləndiyinə heç bir şübhə yoxdur. Başqırdların "Ural-Batır" eposunda Humay baş tanrı Samrau ilə Günəşin qızı kimi təqdim olunur və Ural onunla evlənir. Samraunun Aydan olan qızı Ayxıludur. Bu eposda göydəki həyat yetərincə geniş təsvir edilib. Səma, göy varlıqları tamamilə insanlara oxşayırlar və insanlar kimi adi həyat yaşayırlar. Yenisey yazılarından birində deyilir ki, "Mən tanrı tayfamdan, öz qohumlarımdan ayrıldım". Burada kiminsə təkcə özünü yox, bütün tayfasını tanrı mənşəli saydığını, tanrının həmin tayfanın əcdadı olduğunu aydın görürük.
Çin qaynaqlarında göstərilir ki, hunlarda və xunlarda Göyə, Yerə, Günəşə, Aya, Ulduzlara - əcdad ruhlarına sitayiş edilib. Həmin qaynaqlara görə, Göy ata başlanğıc, Yer ana başlanğıc saylııb ki, bu da tamamilə şumerdəkinin eynidir: An - Göy - ata; Antu - Yer - ana. Hunlar, qotlar və madyarlar Attilanın işıqdan doğulduğunu düşünürdülər, bu da Günəş tanrısının onun əcdadı olduğu deməkdir. Hələ XX yüzilliyin əvvəllərində Q.N.Potanin yazırdı ki, Mərkəzi Asiyada Göyün oğlu kultu mövcud olub. Q.N. Potaninə görə, bu oğul dünyanın yaradılmasında atasına kömək edib. Həm də Göyün oğlu inamının müstəqil yaranması üçün Mərkəzi Asiyada hər cür imkan olub. Şumer qaynaqlarından bilirik ki, dünyanın yaranması Göy tanrısı Anın adı ilə bağlıdır. Lakin Yeri və Göyü bir-birindən onun oğlu Enlil ayırıb. Hər iki halda dünyanın yaranması və ata-oğul motivləri tamamilə üst-üstə düşür. V.V.Bartold Q.N.Potaninin öz fikrini sübuta yetirdiyini yazır, eyni zamanda onunla razılaşmır. "Q.N.Potaninin araşdırmalarının predmetini təşkil edən sualların cavablarını yalnız Qərbin Şərqə yaxud əksinə Şərqin Qərbə təsirini sübut edən güclü müqayisələr yolu ilə tapmaq olar. Görünür, Qərbin və Şərqin ümumi bir qaynaqdan - hind miflərindən asılı olduğu sübuta yetiriləcək".
V.V.Bartold şumer qaynaqları ilə tanış olmadığına, türklərin tarixinin güclü şəkildə təhrif edildiyinə və avropasentrizmin təsiri altına düşdüyünə görə yuxarıdakı fikri söyləmişdir. A.Şükürov doğru yazır ki, bu cür yanlışlıqlar "bizim biliyimizin məhdudluğundan, digər xalqlar haqqında məlumatsızlığımızdan irəli gəlir". Son araşdırmalar bir çox folklor obraz, süjet və motivlərinin məhz Şərqdən Qərbə aparıldığını qətiyyətlə söyləməyə imkan vermişdir. Amerika alimi Z.Sitçin yazır ki, dinlər və miflər Yunanıstana Kiçik Asiya və Aralıq dənizi adaları vasitəsilə Yaxın Şərqdən gətirilib. Hind möhürlərində Bilqamısın iki şirlə döyüşdüyü səhnənin oxşarına rast gəlinir. P.A.Qrinser geniş araşdırmalardan sonra bu nəticəyə gəlmişdir ki, "hindlilər öz inkişaflarına görə, Hind vadisinin ən qədim yerli əhalisinə borcludurlar.
Bu əhali hind-avropalılardan daha əvvəl həmin ərazilərdə yaşayıb, şumerlər kimi, kifayət qədər inkişaf etmiş mədəniyyətə malik olub". V.V.Bartoldun dövründə də bu cür tədqiqatlar aparılmış və onlarda da eyni fikirlər söylənib. Bu barədə Q.N.Potaninin "Orta əsrlər Avropa eposunda şərq motivləri" kitabına baxmaq kifayətdir. Göyə və Göyün oğluna inamın ilkin qaynağı hind mifologiyası yox, ondan daha qədim olan şumer-türk mifologiyasıdır.
Hətta bu gün türk dilində hədəfi tanrı olan bir çox qarğışlar, söyüşlər və s. də var ki, bunların yaşını söyləmək mümkünsüzdür. "İnsan və onun şəxsi tanrısı" adlandırılmış bir şumer mətnində insan tanrısına etirazını bildirir, onu qınayır ki, "mən müdriyəm, niyə cahil, qanacaqsız gənclərlə qabaqlaşmalıyam. Mən bilikliyəm, niyə məni avam sayırlar? Dörd yan ərzaqla doludur, mənim yeməyim-aclıqdır".
Bir atalar sözündə deyilir ki, "insan köklərilə əcdadlarına bağlıdır, ancaq onun əsl kökü göylərdədir". İnsanın əsl köklərinin göylərdə olduğunu şaman əfsanələrində aydın görmək olur. Şamanlar Göyə qalxır, tanrılarla söhbət edir, nəhayət, yerə qayıdırlar. Əfsanələrdən bəlli olur ki, şamanlar bütün sehrli güclərini tanrıdan alırlar. Bütün bu düşüncə və təsəvvürlərin kökü çox qədimlərə gedib çıxır. Biz onların oxşarını və təkrarını şumer mətnlərində görürük. Şumer panteonunda üç böyük tanrıya - Ana, Enlilə və Enkiyə ata deyə müraciət olunmuşdur. Şumer mətnlərində Ay tanrısı Nannara Göyün və Yerin hökmdarı, qarabaş xalqının atası, xeyirxah çar, xeyirxah tanrı deyə müraciət olunur. Bu müraciətlərdə ata sözü bizim bu gün işlətdiyimiz mənadan başqa həm də əcdad anlamındadır. Məsələn, İnanna Ana ata deyə müraciət edir. Halbuki İnanna Nannarın qızı, Nannar Enlilin oğlu, Enlil Anın oğludur. Deməli, V.K. Afanasyeva ata sözünün əcdad sözünün sinonimi kimi işləndiyini söyləməkdə haqlıdır. Türklər Günəşə tapınıblar və Günəşi başlıca soy hesab ediblər. Bu baxımdan Azərbaycanda qodu-qodu mərasimində oxunan mahnının mətni də maraq doğurur:

Gün çıx, gün çıx!
Kəhər atı min çıx!

Burada Günəşin çağırılmasını tanrının çağırılması, əcdadın çağırılması kimi başa düşmək lazımdır. Mətndəki Kəhər atı min çıx ifadəsinin məna açımı bir çox yeni məqamların ortaya çıxarılmasına imkan verir.
Türk mifologiyasında Günəşin atla bağlı olduğuna dair fikirlər var. Bu misralar həmin fikrin təsdiqi kimi səslənir. Türk mifik düşüncəsində Günəş kultu ilə At kultu çox vaxt çarpazlaşır, sintezləşir, bir-birilə bağlanır. Avestadan tutmuş Herodota qədər bir çox yazılı qaynaqlarda əksini tapmış Günəş və At kultunun bir-birilə bağlılığının təsadüfi olmadığı Orta Asiyada üzə çıxarılmış Günəş məbədlərindəki at fiqurları və təsvirlərilə də maddi təsdiqini tapıb. Şumer lövhələrinin birində yeraltı dünyanın yiyəsi tanrı Ereşkiqal atın belində təsvir edilib. Ereşkiqal qaranlıq dünyanı - gecəni təmsil edir. Onun atın üstündə təsvir edilməsi Günəşin batması, dünyanın qaranlığa qərq olması anlamındadır. Yəni Ereşkiqal Günəşi atından salıb onu özü minmişdir. Ereşkiqal atın belindən düşməlidir ki, Günəş doğsun. Burada da Günəşlə At bir-birinə bağlanıb. "Qodu-qodu" mətnindən də onun Günəşin çağırılması ilə bağlı olduğu aydın görünür: Qodunu gördünmü? Qoduya salam verdinmi?
Burada Qodu sözü Günəş tanrısı Utunun adının fonetik variantıdır. Qodunu görmək - Günəşi görmək, Qoduya salam vermək - Günəşə salam vermək kimi başa düşülməlidir. Azərbaycanda Günəşlə bağlı daha iki maraqlı fakt var. Onlardan biri evlərin qabaq tərəfinin gündoğana baxmasıdır. Burada digər səbəblərlə yanaşı, hər səhər Günəşi - əcdadı üfüqdə görmək, onu salamlamaq inamı da var. Bu adətin Azərbaycanda çox qədim tarixi olub, indi də davam etməkdədir. İkincisi dörd cəhətdən ikisinin Günəşin adıyla bağlı olmasıdır. Azərbaycanda şərq və qərb əvəzinə xalq arasında yalnız Gündoğan və Günbatan terminləri işlənir. A. N. Kononov bu terminləri bilməsə də, türklərin şərqə doğru oriyentasiyasını məhz doğan Günəş kultu ilə əlaqələndirib. Bartoldun yazdığına görə, bu adət digər türklərdə və monqollarda da var.
Tarixi qaynaqlarda Günəş adlı türk tayfasından danışılır. Bu etnonim teonim mənşəli olub, Günəş tanrısının adından götürülüb. Oğuz Kağanın böyük oğlunun Gün xan, digərinin Ay xan adlanmasını da əcdad adının övlada qoyulması kimi başa düşmək lazımdır. Deməli, Oğuz Kağanın əcdadları Günəş və Ay olub. Bu onu göstərir ki, folklore mətnlərindəki Günəşin oğlu, Günəş tayfası, tanrı tayfası kimi ifadələr əsassız deyil. Qədim türk etnoslarından bəziləri inandıqları, tapındıqları və özlərinə əcdad saydıqları tanrının adını etnonim kimi qəbul ediblər.
Yuxarıda deyilənlərdən aydın görünür ki, türklər Günəşi əcdadları saymışlar və Günəş kultu əslində elə əcdad kultu olub. Şumerlərdə Günəş kultu ilə əcdad kultu eyniləşib. Günəş və Ay kultlarının mahiyyətini açmaq üçün "Dədə Qorqud kitabı" bizə zəngin material verir. Bəri başdan deyək ki, O.V. Vasilyeva "Dədə Qorqud kitabı"nda zaman və məkan təsəvvürlərindən bəhs edərkən Günəş, Ay və Ulduzların insanlarla bağlılığı, doğmalığı haqqında maraqlı fikirlər söyləyib. İnsanlarla yaxınlaşması səma cisimlərinin canlılığını səciyyələndirir ki, bu da onların çox qədim təsəvvürlərlə bağlı olduğunu göstərir. Qazan xan özünü tanıdarkan maraqlı poetik kodlardan istifadə edib ki, bunların kökləri məhz həmin qədim təsəvvürlərlə bağlıdır:

Ağ qayanın qaplanının erkəyində bir köküm var.
Ağ sazın aslanında bir köküm var.
Ağ sunqur quşu erkəyində bir köküm var.

Bu şeirdəki Ağ qayanın qaplanının erkəyi, Ağ sazın aslanı və Ağ sunqur quşu erkəyi formullarının ordakı ayrı-ayrı sözlərin hazırda bizim düşüncəmizdə kök salmış bəlli mənalarına görə açıqlanması doğru deyil. Burada Qazan xanın öz dilindən onun kimliyini açmaq üçün çox gözəl poetik kodlar verilib. Həmin kodlar vasitəsilə Qazan xanın kökünü - əcdadını tapmaq mümkündür. Bəs Ağ qaya, Ağ saz və Ağ sunqur quşu ifadələrindəki Ağ sözünü necə başa düşək? Xakas dilində Ağ sözü "Göy" anlamında işlənib.
B.Abdulla yazır ki, "ağ rəng yaradılış miflərində tanrı, soy, kök başlanğıcı anlamına da gəlir". Türk düşüncəsində tanrı, yaradılış, soy, kök anlayışları daha çox Göylə bağlı olduğuna görə, yuxarıda deyilən bütün hallarda Ağ sözünü Göy sözünün sinonimi kimi başa düşmək daha doğru olar. Onda aydın olur ki, Ab, An və Ağ sözlərinin hər üçü ‘Göy’ anlamı bildirib A yuvasından yaranıb. Bizim dediyimiz kod da elə budur. İndi məsələ aydın olur ki, Qazan xanın dediyi Ağ qayanın qaplanının erkəyi də, Ağ sazın aslanı da, Ağ sunqur quşun erkəyi də Göy mənşəlidir. Onlar tanrının rəmzləridir. Qazan xan bu şifrələrlə atasının Günəş (erkəyi), anasının Ay (aslan) tanrısı olduğunu kodlaşdırıb. Basatın da anası aslandır. Bu deyilənlər Oğuz Kağanın və Salur Qazanın əcdadının tanrı olduğu haqqında digər bilgilərlə tam üst-üstə düşür.

İslam Sadıq
filologiya üzrə elmlər doktoru