***
Şeyx Məhəmməd Xiyabani
Azərbaycanlılar qiyam başladıqdan sonra o zamana qədər eşitmədikləri bir sıra təzə sözlər eşitdilər. Şeyxin nitqləri onları qəflət yuxusundan ayıldıb bu həqiqəti azərbaycanlılara yeritdi ki, ittihad və ittifaq sayəsində ən böyük müstəbid heykəlləri belə məhv etmək olar. Qiyam azərbaycanlıların qəlbində olan acı həqiqəti və mərkəzi hökumətə olan narazılıqlarını açıq-açığına söyləyib onları öz haqlarını müdafiə etməyə və haqq sözlərini söyləməyə təşviq etdi.
Bundan başqa xalqımızda “Azərbaycan azərbaycanlılarındır” ruhunu oyadıb muxtariyyat məsələsini ortaya atdı. O günə qədər Tehran azərbaycanlını dilsiz-ağızsız bir qoyun kimi hesab edib onun südündən qidalanırdı və heç vaxt bu cəsarətli xalqın qiyamını və haqqını tələb etmək uğrunda üsyanını fikir etməmişdi. Buna görə də qiyam başlandıqdan sonra Tehran qəzetləri hay-qışqırıq salıb Şeyxi və sair qiyamçıları (ki, bu gün onu İranın şərəfli simalarından sayırlar) vətən xaini, “Milli Hökumət əleyhinə üsyan etmiş qiyamçılar” və sair adlandırıb nəticədə beynəlxalq hadisələrdən istifadə edib azərbaycanlıları susdurdular və Şeyxi də çox alçaqcasına, yazdığımız kimi, ortadan qaldırdılar.
Amma Tehran bu əməldə ələfi öldürüb mollanı unutmuşdur. O elə xəyal edirdi ki, əgər Şeyx ortadan getsə, Azərbaycan xalqında olan azadlıqsevərlik ruhu da fənaya məhkum olacaqdır. Buna görə də Şeyxi öldürməklə kifayətlənib daha qiyamın nəticəsində xalqımızın qəlbində yaranan azadlıq hisslərinə diqqət yetirmədi və ya onun məhvinə qadir ola bilmədilər. Bütün hallarda azərbaycanlı Şeyxin qiyamından sonra bir dəqiqə də olursa-olsun, öz azadlığını unutmamışdır. O, istər Pəhləvi dövründə, istərsə də ondan qabaqkı dövrələrdə azadlığa maraqlı olub gecə-gündüz yorulmadan nicatına və hürriyyətinə çalışırdı.
Şeyxin qiyamından qabaq azərbaycanlı yalnız İranın nicatına can atırdı, yəni tarix bunu göstərdiyi kimi, həmişə özünü unudub İran uğrunda canını və malını əsirgəmirdi. Məşrutə hadisəsi bu sözə aydın bir misal ola bilər. Azərbaycanlı öz qanının bahasına bütün İran xalqını istibdad pəncəsindən qurtarmaq üçün məşrutə (konstitusiya – red.) aldı. Lakin yenə də dünənki istibdad heykəli olan “əssəltənə” lər “əddövlə”lər maskalarını dəyişib güclü bir şəkildə məşrutəçi ünvanı ilə parlament səndəllərini qəsb etdilər. Amma məşrutənin banisi və qoruyucusu olan azərbaycanlı geridə qalıb orta əsrlərdə yaşayan insanlar kimi dözülməz zillətə, məşəqqətə məhkum oldu.
“Azərbaycan” qəzeti. ADF orqanı, Təbriz, say 73, 7.12.1945
***
Novruz adlı müəllifin ADF orqanı "Azərbaycan" qəzetində getmiş "Şeyx Məhəmməd Xiyabani. "Təcəddüd" qəzetinin tarixçəsi" adlı yazısı təqdim olunur. Həmin yazıda o dövr üçün hazırlanmış "Azərbaycan himni" də verilib.
“Təcəddüd” qəzeti demokrat firqəsinin orqanı olmaqla bərabər Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin ölməz əsəridir. Bu qəzet 1917-ci ilin aprel ayının 9-dan başlayaraq 1920-ci ilin sentyabr ayının 8-ə qədər nəşr olmuş və sayı 202 nömrədən ibarətdir. Bu qəzet 1-ci nömrədən etibarən etibarən 13-cü nömrəyə qədər Əbülqasim Füyuzatın imtiyazı və Əlif. Eyn. (ا.ع.) və Xe (خ)-nin redaktorluğu ilə nəşr olub. 14-cü nömrədən 58-ci nömrəyə qədər yenə də Əbülqasim Füyuzatın imtiyazı və Əbülfət xan Ələvinin redaktorluğu ilə nəşr olunub. 59-cu nömrədən 86-cı nömrəyə qədər Tağının (Mirzə Tağı xan Rüfət) müdiriyyət və rdaktorluğu ilə buraxılıb. 87-ci nömrədən ta 136-cı nömrəyə qədər kimin müdiriyyəti ilə, hansı yolla nəşr olunduğu barədə bioqrafiya yazdığımız zaman əldə məlumat olmayıb. Gələcəkdə bu barədə öz məlumatlarımızı möhtərəm oxucularımızın nəzər-diqqətinə çatdıracağıq. 137-ci nömrədən 202-ci nömrəyə qədər Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin öz müdiriyyət və redaktorluğu ilə yazılıb.
“Təcəddüd” qəzetinin illik nömrələrində yazılan məqalələr içərisində “İran və azad Rusiya” məqaləsi çox oxumalıdır. Bu nömrələrdə baş məqalələrin çoxunu Tağı (Mirzə Tağı xan Rüfət) yazıbdır. Qəzetin 24-cü nömrəsində aşağıdakı Azərbaycan dilində hazırlanmış himn dərc olunubdur və bu himnin Azərbaycan dilində yazılıb nəşr olunması diqqətəlayiqdir.
Qeyd etdiyimiz himn eynilə təqdim olunur:

Yenə yetişdi iqbalımız
Hasil oldu amalımız
Nə rövşən istiqbalımız
Yaşasın istiqlalımız
Yaşasın hürriyyət, yaşasın musavat!
Rövşən millətin gözləri
Gülsün tamamən üzləri
Yandı səhər yulduzları
Yandı şərəf gündüzləri
Yaşasın hürriyyət, yaşasın musavat!
Fəxrü-şərəf misdağımız
Rövşən hamı afaqımız
Azad olsun toprağımız
Yaylağımız, qışlağımız
Yaşasın hürriyyət, yaşasın musavat!
Millət hamı qardaşımız
Fəthü-zəfər yoldaşımız
Toprağımız, dam-daşımız
Öz əlimiz, öz başımız
Yaşasın hürriyyət, yaşasın musavat!
Yetdi zamani-imtahan
Nə xoş zamandı bu zaman
Bəxtü-səadət tuaman
Qarşaşlarım, qeyrət aman
Yaşasın hürriyyət, yaşasın musavat!
Qardaşlarım, qeyrət edin
Təhsil üçün himmət edin
Nə vəqtə din! İbrət edin
Kəsbi-şərəf, rüfət edin
Yaşasın hürriyət, yaşasın musavat!
Danişlədir yabəndegi
Dünya üzündə zendegi
Vər nə olunca bəndegi
Əqvam ara şərməndegi
Yaşasın hürriyyət. yaşasın musavat!
Əxzi-hünər , kəsbi-fünün
İnsana vacibdir bütün
Sanma fünuni sən cünun
Bu etiqadı bil zəbun
Yaşasın hürriyyət, yaşasın musavat!
Ey bir olan Allahımız
Məbudi-bieştibahımız
Hifz eylə şahənşahımız
Sultani-zilüllahımız
Yaşasın hürriyyət, yaşasın musavat!

"Azərbaycan" qəzeti. ADF orqanı, Təbriz, say 76, 11.12.1945
***
"Əgər qiyamdan qabaq Osmanilər Azərbaycana gəlməsəydilər və Azərbaycanda pantürkizm və panislamizm təbliğatını təqib etməsəydilər və “Azərbaycan” adlı türk dilində qəzet nəşr etməsəydilər, əlbəttə ki, Şeyx “Təcəddüd” qəzetini ana dilimizdə çap edərdi.
Bu baxımdan ki, o zaman Azərbaycan dilində nəşr olunan sənədləri və qəzetləri pantürkizm siyasətinə bağlayırdılar, ona görə də Şeyx bu əsassız töhmətdən qaçmaq üçün naçar “Təcəddüd” qəzetini fars dilində çap edib. Ona görə də qəzetlərin tirajı cənab Movzezadənin dediyinə görə çox az olmuşdur. Bu səbəbdən də Şeyx firqənin məramını lazımcasına xalqın nəzərinə çatdıra bilmədi.
Şeyxin nitqlərində də bəzi ifratlara (bir məsələnin son dərəcə şişirdilməsinə - red.) rast gəlirik ki, bunlardan sitat gətirilməsi oxuyanı çaşdırır. Mən yenə də bu barədə cənab Pişəvərinin mövqeyi ilə razılaşıb onun yazdığını oxucularımızın nəzərinə çatdırıram:
“Biz onun (Şeyxin) nitqlərini və onun rəhbərliyi ilə nəşr olunan “Təcəddüd” qəzetini oxuduqda onu bir gün ciddi bir azərbaycanlı və heç bir çətinlikdən qorxmayan respublikaçı, hətta çox sol separatçı, ayrı bir gün güclü mərkəztələb, müdhiş məşrutəçi görüb təəccüb edirik”. Şeyx çox sadə və eyni halda şücaətli və cəsur bir adamdır.
Hamıya nikbin (optimist – red.) olub kimsəyə bədbin (pessimist – red.) olmazdı. Demək olar ki, Müxbirüssəltənə Şeyxin bu sifətindən istifadə edib onu məhv etdi. Firqə sədrinə necə ki, nikbin olmaq eyibdir, habelə bədbin olmaq da onu müvəffəqiyyətdən geri saxlar. Gərək firqə sədri nə bədbin, nə də çox nikbin olsun. Çünki, əgər mötədilliyi (praqmatizm, orta mövqe saxlama – red.) qorumasa, xain ünsürlərə, istifadəçi adamlara meydan verər ki, firqə əleyhinə işləsinlər və əksinə olaraq, ciddi və təşkilatçı üzvləri məyus və ümidsiz edib, onların fəaliyyətini səmərəsiz qoyar.
Nəhayət, Şeyx öz müvəqqəti müvəffəqiyyətlərindən çox tez məğrur olub nəticədə müqəddəs məramını yerinə çatdıra bilmədi. Şübhəsiz, Şeyx Azərbaycanın ən böyük dahilərindən olub öz qiyamı ilə xalqımızda azadlıq ruhunu gücləndirdi və onu azadlıq almağa və öz hüququnu müdafiə etməyə təşviq etdi.

Qiyamın təsirləri
Qiyam başlanmadan əvvəl azərbaycanlı elə xəyal edirdi ki, həmişə mərkəzin beş-üç müstəbidlərinin əlində əsir qalıb dəxi heç bir qüvvə ilə özünü bu fəlakətdən qurtara bilməyəcəkdir.
Nicat tapmaq arzusunu bütün unudub, hər şeyi qəzavü-qədərin hökmünə buraxıb, sufilər demişkən, alın yazısına tabe olmuşdur. Lakin qiyam bu sufiyanə və acizanə ruhu əbədi olaraq Azərbaycan xalqının içərisindən qaldırıb onlara anlatdı ki, himmət və ittihad ilə nicat tapmaq olar."
"Azərbaycan" qəzeti. ADF orqanı, Təbriz, say 72, 06.12.1945
***
Bu münasibətlə Xiyabani hərəkatına Tehran mərkəzi hökuməti tərəfindən edilən hücumun və demokratlara tutulan divanın şahidi olmuş bir nəfərin "Ə" imzası ilə "Fərrüx və Müxbirüssəltənə" adlı yazısından bir parça diqqətinizə təqdim olunur.
"...Mərhum Xiyabani qiyamında mən də Təbrizdə olmuşam. O vaxt qədimdəki kimi Xiyabaninin qiyamı Tehran müstəbidlərinin canına zəlzələ salmışdı. O gün də paytaxt xainləri Təbriz valiliyini Rey mülkü vədəsilə hər kəsə təkilf edirdilər. Çoxları qəbul etməyib, o cümlədən Hacı Hidayətin (Müxbirüssəltənə), özünü köhnə məşrutəçi kimi qələmə verib yalan təbliğatla sadə azərbaycanlıları aldadıb fitnə-fəsad evindən hərəkət edib Təbrizə daxil olduğunu eşitdim. 48 saat içərisində nə yaratdığını demək çox çətindir, ancaq azadlıq çırağını söndürüb ar damğasını bütün Azərbaycan camaatına vurdu və Təbriz şəhərini matəm sarayına döndərdi. Təqribən 26 il müddətində o xainin vurduğu atəş şölələnib indiyə kimi öz övladını yandırır. O gündən etibarən bədbəxtlik qurulmuş və diktator talanı başlayıb. Hətta arvadların boyun-qulaq zinətlərini Tehranda alçaq və xainlər eyş və işrət üçün sərf etmişdilər. Hər insan bilir ki, əbədiyyətə qədər tarix müstəbidlərə lənət və nifrət edəcəkdir..."
"Azərbaycan" qəzeti. ADF orqanı, Təbriz, say 28, 15.10.1945.

***
Seyid Cəfər Pişəvəri "Böyük Milli Konqresimiz qüdrət mənbəyidir" adlı yazısında Xiyabani hərkatının məğlubiyyət səbəblərinə işarə edir: "...Məşrutə inqilabi, doğrudur, xalqımızın başını ucaldıb, ona əbədi iftixar yaratmış, mərhum Şeyx Məhəmməd Xiyabani öz qiyami ilə bu iftixari təşkil etmişdir. Lakın onlar təşkilat və əməl etmək cəhətdən Firqəmizin başladığı bu böyük işdən çox zəif və çox məhdud imişlər.
Sərdari-Milliyə və Salari-Milliyə əslən Təbriz şəhərindən başqa kənd əhalisındən səs verən olmamış, qiyamçıların fəaliyyəti fəqət Təbriz şəhərinin hüdudunda təmrəküzləşmək məcbüriyyətində qalmışdı. Biçarə Şeyxin süqutunu da bunda aramaq lazımdır. Doğrudur, Məşrutə inqilabında Təbriz şəhərinin göstərdiyi istiqamət tarixdə misilsiz və fövqəladə işlərdəndir. Lakin böyük milli bir iş üçün bir şəhər əhalisi kifayət etməz. O günün şəraiti isə artıq Şeyx zamanında mövcüd deyildi. İndi isə mühit tamamilə dəyişmişdir...."
"Azərbaycan" qəzeti. ADF orqanı, Təbriz, say 59, 20.11.1945
***
Əski əlifbadan transliterasiya və farsca məqalələri tərcümə edən: AMEA akad. Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun "İran tarixi və iqtisadiyyatı" şöbəsinin elmi işçisi Saleh Dostəliyev, yazıları elmi redaktə edən, şərhlər verən, anlaşıqlı dildə təqdim edən eyniadlı institutun "Cənubi Azərbaycan" şöbəsinin elmi əməkdaşı Səməd Bayramzadə.