O, ənənəvi yolu novatorcasına getmək prinsipini əsas götürüb

1-ci yazı

XX əsrin I rübündə Quzey Azərbaycanda M.Ə.Sabir, M.Müşfiq, H.Cavid, Ə.Cavad, R.Rza klassik əruz formalarının sadələşdirilməsi, "azad əruz" yaratmaq yolunda əhəmiyyətli addımlar atmışdılar. R.Rza "azad, sərbəst" şerin yolundakı bütün maneələri, çətinliklə də olsa, aşdı, məhdud çərçivəni dağıtdı, heç bir tənqidə, həmkarlarının əsassız hücumlarına əhəmiyyət vermədən böyük cəsarətlə şeir və poemalarını yeni şeir üslubunda - sərbəst vəzndə qələmə aldı. Güney Azərbaycanda isə "Təcəddüd" (Müasirləşmə-çağdaşlaşma-yeniləşmə) adlanan bu hərəkat bir qədər də əvvəl, ötən əsrin əvvəllərində, yəni 1915-1920-ci illərdən, modernizm cərəyanının əsasən 1920-ci ildə Qərbi Avropanın bütün dövlətlərində, o cümlədən Amerikada yüksəlişi dövründən başlanmışdı. İran və Güney Azərbaycan ədəbiyyatında, daha dəqiq desək, poeziyasında başlayan Təcəddüd hərəkatının, şeirin forma və məzmununda yeniləşmə prosesinin aparıcı qüvvəsi Cəfər Xamneyi, Şəms Kəsmayi və aktiv inqilabi fəaliyyətilə bərabər misilsiz şairlik təbinə də malik olan gənc Təqi xan Rəfət idi. Mütərəqqi fikirli, müasir düşüncəli Təqi xan Rəfət fars və fransız dillərində şeir və poemalar yazır, "Təcəddüd", "Azadistan" adlı qəzet və dərgilərdə, həmçinin Paris qəzetlərində əsasən öz imzası, bəzi hallarda isə "Femina" ləqəbi ilə ədəbi və siyasi yönlü məqalələrlə cıxış edir, müasir İran poeziyasının ilk şairi kimi tanınırdı. Onun ideya və amallarını, bədii yaradıcılıq yolunu istedadlı tələbəsi Həbib Sahir böyük ehtiram və sədaqətlə davam etdirib. T.Rəfət daha çox sosial və ədəbi sahələri əhatələyən məqalələrin nəşrinə meydan verdiyi "Təcəddüd" qəzetinin redaktoru, Həbib Sahir, Əhməd Xürrəm, Yəhya Ariyanpur, Mirzə Daneş və b. kimi davamçıları olmuş "Rəfət Məktəbi"nin (Rəfət ədəbi məktəbi) də yaradıcısı idi. O, "Modernistlərin Bəyanatı"nı nəşr etdirmiş, ədəbi inqilabın əsas hərəkətverici qüvvəsi olan yenilikçi şairlərin məqsəd və vəzifələrini müəyyənləşdirmişdi: "Əziz yoldaşlar, biz ədəbi inqilabın çətin vaxtla¬rını yaşayırıq. Bizim istədiklərimiz heç də düşüncə və incəsənət dünyasında, ədəbiyyatda müasir eranı yaratmaqdan az deyil. Köhnəlmiş lakin, hələ də üstün olan statusu dəyişərək yeni müasir status ilə əvəz etmək... Dil insanın fikir və hisslərini ifadə etmək üçün alətdir. Əgər biz iddia edə biləriksə ki, insan fikirləri və hissləri eralar ərzində heç bir dəyişikliyi qəbul etmir, onda dil dəyişikliyi də yararsız ola bilər. Aydındır ki, intellektual və perspektual müasirlik ədəbi müasirliyi tələb edir".
O, hətta Türkiyənin Trabzon şəhərindəki Güney Azərbaycan türklərinin təhsil aldığı Naseri məktəbinin rəhbəri olmuş, burada fransız dilindən dərs demişdi. Əməyini yüksək dəyərləndirən Fransa hökumətinin adına göndərdiyi fəxri medalı Trabzondakı fransız konsulluğu ona təqdim etmişdi. Həbib Sahirin "Çağdaş Güney Azərbaycan sərbəst şeirinin atası (H.Düzgün, Məhəmməd Rza Rasipur)" səviyyəsinə yüksəlməsində, modernist-novator şair kimi formalaşmasında böyük təkanverici qüvvə Mirzə Təqi xan Rəfət olmuşdu (Maraqlıdır ki, eynilə bu yol yenilikçi şair, türkoloq alim-doktor Həmid Nitqiyə də şamildir. Onun müəllimi isə Həbib Sahir olmuşdu) və onun çağdaş Güney Azərbaycan şeirinin təşəkkülü və tərəqqisindəki əhəmiyyətli rolu və müstəsna xidmətləri də danılmazdır. Həbib Sahir ustad Şəhriyarın "Heydərbabaya salam" mənzuməsinə yazdığı "Məktəb xatirələri" poemasında fransız dili və ədəbiyyatı müəllimi olmuş Mirzə Təqi xan Rəfətə, qəlbində bu qədim mədəniyyət dilinə, şeirə, poeziyaya, ümumiyyətlə, böyük ədəbiyyata dərin sevgi oyatmış məşhur şair və inqilabçı ustadına yüksək dəyər verir. İran və Güney Azərbaycan ədəbiyyatında sərbəst şeir yaradıcılığı yolunda ilk cığır açan novator şairi: "Əski ədəb xərabəykən quru yer, Tərvic etdi o ilk dəfə yeni şeir," - deyə məhəbbətlə yad edir:

O əkdiyi ağac el oymağında,
Çiçək açır bu gün Şiraz bağında,
Yeni şerin lap güllənən şağında:
Kimsə deməz Təqi Rəfət kim imiş?
Şeir yazan dərin hikmət kim imiş?

Fars ədəbiyyatında Nima Yuşic də bu qaydanı, klassik əruz vəzninin ifadə formalarının sadələşdirilməsi prinsipini əsas götürərək sərbəst vəzndə "Əfsanə" poemasını qələmə alıb və fars poeziyasna yenilik gətirib. Şairin 1922-ci ildə nəşr olunmuş "Əfsanə" poemasının vəzni, azad qafiyə sistemi, əsərin dialoq formasında qurulması, əruza nisbətən sadə dili və ifadə tərzi onu klassik şeir nümunələrindən xeyli dərəcədə fərqləndirirdi. N.Yuşic və onun tərəfdarlarının başladıqları "Azad şeir" uğrunda hərəkatın əsas məqsədi şeirin formasını məzmununa tabe etmək, şeiri məhdud vəzn və qafiyə çərçivəsin-dən çıxarmaq, fikrin ifadə imkanlarını və hüdudlarını genişləndirmək idi. Ancaq İranda modernizm hərəkatı genişləndikcə ədəbiyyatda böyük canlanma yaranır, sərbəst şeiri qəbul edənlərlə etməyənlər arasında kəskin fikir ayrılığı özünü göstərirdi. Ancaq həm fars, həm də türkdilli yaradıcılığında yenilikçi - novator şair mövqeyini apaydın nümayiş etdirən, yeniliyi təkcə şeirin formasında deyil, ideya-məzmun, məna və mövzu yeniliyində, eyni zamanda bu yenilikləri ifadə etmək bacarığında, bütövlükdə sənətkarlıq xüsusiyyətlərində görən Şəhriyar Nima Yuşicin prinsipini bəyənirdi. Əsərlərində novatorluqla ənənəviçiliyin vəhdətini yarada bilən ustad şair Sədi-Rumi-Xəyyam-Hafiz, eyni zamanda Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı və Qətran Təbrizi-Nizami-Xətai-Nəsimi ənənələrinə söykənərək poeziyada yeni üslub, məktəb yaradıb, özünü yenilikçi sənətkar kimi təsdiqləyib. Xəlqiliyi, canlı xalq dilində yazıb-yaratmağı novatorluğun əsas təzahürlərindən sayan Şəhriyar, ümumiyyətlə, yeni və ən yeni İran şeirində bu hərəkatın realizm ədəbi cərəyanının inkişafı, formalaşması prosesi ilə əlaqədar olaraq genişləndiyini, inkişaf mərhələsi keçdiyini göstərib, konkret olaraq romantik və ya realist üslubda əsər yaratmaq qəlibini deyil, hər iki cərəyanın vəhdətində ənənəviçilik yolunu novatorcasına getmək prinsipini əsas götürüb. O, ənənəvi, klassik şeir üslublarında, əruz və heca vəzni qəliblərində ən mükəmməl əsərlər yaratsa da, qələmini azad, sərbəst vəzndə də sınayaraq modernizm üslubunda uğurlu əsərlər yazmağa nail olub. Müasir ədəbiyyatda yeni məna kəsb etməyən, yeni fikir, yeni söz deməyən şeirin qəbul edilməyəcəyinə əmin olan Şəhriyar şeirin yeniliyinin əsas cəhətlərindən biri kimi onun məhz xalq danışıq dilinə yaxın olmasını, sadə insanların da anlayacağı tərzdə yazılmasını qəbul edirdi. "Heydərbabaya salam" poemasını da şair yeni səpkidə, xalq danışıq dilində - Təbriz şivəsində və ənənəvi mövzulardan fərqli olaraq yeni mövzu və məzmunda qələmə almış, real həyatın gerçəkliklərini parlaq şəkildə əks etdirib. Güneydə uşaq ədəbiyyatının görkəmli yaradıcılarından olan Səməd Behrəngi də "Heydərbabaya salam"ı Azərbaycan yazılı şerində yeni səhifə kimi qiymətləndirib: "Şəhriyar "Heydərbabaya salam" poeması ilə Azərbaycan yazılı şeirində yeni səhifələr açdı. "Heydərbaba"nın böyük bir hissəsi, sözün əsl mənasında, şeirdir. "Heydərbaba"nın təsiri elə bir səviyyədə oldu ki, çoxları onu təqlid edən əsər yazdılar, hətta onun qafiyəsindən, vəznindən, formasından, şəklindən, bəzən məzmunundan da istifadə etdilər". Ümumiyyətlə, Şəhriyar ustad bir sənətkar kimi bütün forma və vəznlərdə, istər əruz, istər heca, istərsə də sərbəst vəzndə həqiqi sənət əsərləri yaratmağın mümkünlüyü müddəasını doğru hesab edib və yaratdığı əsərlərlə bunu təsdiqləyib. "Eynşteynə peyğam (müraciət)", "Mumiyalanmış adam", "Tehran və tehranlı", "Dunay çayının bəşəriyyətə müraciəti", "Şair və yazıçıların qurultayında Ülya Həzrət Şahbanu Fərəhin xitabəsi", "Nəqqaş, yaxud Rəssam", "Qəlbin sayıqlaması", "Alnımın yazısı", "Ey-vay, anam", "Xan nənə", "Səhəndiyyə" əsərlərinin yazılması məhz müasir fars şeirinin qüdrətli nümayəndələri Nima Yuşic, Səyavuş Kəsrai, Əhməd Şamlu, Rza Bərahani və Nader Naderpur, Foruğ Foruğzad kimi azad şeir sənətkarlarının yazıb-yaratdıqları İran-fars poeziyasına xas üslubun təzahürüdür. Şəhriyar XX əsrin poeziya sənətinin dahisi olduğunu bu üslubda yazdığı əsərlərlə, təkcə "Səhəndiyyə" poeması ilə deyil, "Ey-vay, anam", "Mumiyalanmış adam" və "Qəlbin sayıqlaması" ilə bir daha təsdiqləyib. Ancaq azad şeir üslubunda yazılmış "Səhəndiyyə" heç bir mövcud ədəbi qanun, vəzn qəlibinə sığmır və tamamilə yeni bir poeziya nümunəsi, şeir növüdür. Əsasən əruz, qismən heca vəzninin tələblərinə uyğun yazılmış poemanın qafiyə sistemi klassik formaya uymur və bəzən iki və üç qafiyədən sonra üç, dörd, beş, altı, yeddi və daha çox, hətta "oldu" rədifi ilə on səkkiz misra qafiyələnir.
Şair etiraf edirdi ki, "mən "Do morğ-e behişt - İki behişt quşu" şeirimi Nima Yuşicə həsr etmişəm. Lakin o, "Səhəndiyyə" səviyyəsində deyil. Əslində heç bir dildə "Səhən-diyyə" səviyyəsində əsər yazılmayıb. Bu əsər heç bir miqyasda və meyarda müqayisə edilə bilməz". Şəhriyar Səhəndə xüsusi məhəbbət və ehtiram göstərib, onun azad ruhunu, malik olduğu əxlaq və xarakterini çox bəyənib. Şəhriyar azad şeir qəlibində qələmə aldığı "Səhəndiyyə"də həm də insan qüdrətinin çox şeyə qadir olduğunu, özünəinamın həyat üçün vacib meyar sayıldığını qabarıq verib. O, mənzumə boyu təkcə bu meyarları qabartmaqla yetərlənməyib, eləcə də oxucunu İnsan-Tanrı-Ərşi-Əla münasibətlərinə inandırıb. Bu, şairin bir sənətkar kimi kamilliyinin, arifliyinin təsdiqidir. Müasir fars ədəbiyyatında xüsusi yeri olan, "Əfsanə" poeması ilə fars şerinə yeni təxəyyül və fantaziya, düşüncə tərzi gətirərək klassik şeirlə çağdaş poeziya arasında özündən əvvəlkiləri təkrarlamadan yeni "dəyişikliklər körpüsü salan" Nima Yuşici də yüksək qiymətləndirib, novator şairi modernist, sərbəst şeiri qəbul etməyən müxtəlif tənqidçilərin qərəzli hücumlarından qoruyub.

Esmira Fuad (Şükürova)
ədəbiyyatşünas