Bölgədə teatrın tarixi qədimlərə gedib çıxır


V yazı

Araşdırıcı Əli Əziz isə m.ö. 139-cu ildə Türküstana gələn ilk Çin elçisi Canq Çienin: "Uyğurlar kendi dil ve yazısına sahib olmakla kalmayıp, kendilerine özgü müzik, dans, tiyatro, ressamlık ve heykelteraşlık alanında da çox zengin ürünlere sahiptirler" fikrinə dayanaraq uyğur teatrının 2000 ildən çox yaşı olduğunu söyləyir. Bu fikirləri davam etdirən Bilge Tigin "Uyğur tiyatrosu" məqaləsində yazır: "Gerek M.S. 629-da Türküstana gelen Budda rahibi Şuan Zangın hatıralarında, gerekse M.S. 981-de Turfana gelen Çin elçisi Vanq Yendenin raporunda ve diger birçok Çin yıllıklarında benzer kayıtlar bulunmakdadır. Doğu Türküstanda "Kızıl ming öy" diye bilinen Budda tapınaklarındaki dans ve orkestro resimleri, 8-9. yüzyıla ait 27 ülüşlük tiyatro eseri "Maytrisimit"in Uyğur türkcesinde çevrilip sahnelerde oynanması, Uyğur Türklerinin zengin tiyatroculuk geleneğine sahip olduğunu göstermektedir". Alman türkoloqu A.V.Gabian bu mövzuda daha irəli gedərək yazır: "…O dönem iç bölgelerdeki Çinlilere nazaran, eski Sincanın (Doğu Türküstan) bedii sanatı, sessiz tiyatrosu, danslı tiyatrosu, orkestrası ve ilkel tiyatrosu büyük celbetme gücüne sahiptir. Elde bulunan elyazmalara göre Türk Uyğur alfabesinde yazılan sahne eserlerinin konusu Çince sahne eserlerininkinden üstünlük göstermektedir".
Doğu Türküstanda teatrın geriləməsinə səbəb kimi islamın yayılması göstərilir: "Əslində teatr zəifləməmiş, sadəcə formasını dəyişmişdi. Belə ki, bölgədə islam yayıldıqca "dans, darbazlık (cambazlık), serik, konçak (kukla) oyunları, toplu danslar, meddahlık, düğün oyunları, semalar gibi tiyatro unsurları günümüzedek ulaşabilmiş ve çağdaş uyğur tiyatrosunun temelini oluşturmuştur". Avropa tipli teatrın yaranması və inkişafı dolayısı ilə də olsa Çin işğalçılarına qarşı xalq üsyanları ilə bağlıdır. Xalq üsyana qalxanda qısa müddətli də olsa, müstəqillik, muxtariyyət əldə edəndə ədəbiyyatın da gücləndiyini görürük. Ən sanballı milli və bədii dəyərli əsərlər də həmin vaxtlarda yaranır".
Çin işğalçılarına qarşı döyüşmüş Xoca Cihanın dul qadını Dilşad Sultan Pekinə aparılaraq zorla Çin imperatoruna arvad edilməyə çalışılıb. O, buna etiraz etdikdə zəhərlənərək öldürülüb. "Bu, asil türk kadını Çinde ve Doğu Türküstanda iffet ve namus simvolu sayıldı. Öldürülen kocası Hoca Cihanla birlikte savaşlara katılmış, yararlıklar göstermiş olan Dilşad Sultan adına Çinde ve Avrupada edebi eserler yazıldı." Uyğurlarda Çin işğalçılarına boyun əyməyən qadın yalnız Dilşad Sultan olmayıb: "Onların sayı yüzlərlə olsa da, təəssüf ki, çox az hissəsi simvola, ədəbi qəhrəmana çevrilib. Belə ədəbi qəhrəmanlardan biri də Nazıqum xanımdır. "1827-ci il mücadilesine katılan Nazıqum idi. Nazıqum Kaşqardan İli vadisine sürgün edilen kadınlardan biri olub Çinlilere boyun eğmedi. Gayrımüslüm biri ilə evlendirilmek üçün yapılan baskılara tekbaşına karşı qoydu. Onun ismi uyğur halkının milli tarihinde unutulmaz iz bıraktı. Çinlileri yerdiyi koşmalar uyğur halkının kalbinde devamlı yaşadı".
Nazıqum sürgün öncəsində və sürgündə bir çox cəngavər "koşakları"(mübariz, döyüşə çağırış ruhlu şeirlər) söyləmiş və onu xalqı arasında yayıb. Uyğur xalq ağız ədəbiyyatının önəmli əsərləri sayılmış bu "koşaklar" günümüzə qədər gəlib: "Yeni uyğur ədəbiyyatının öndərlərindən olan, "Müsəlmanların çinlilərə qarşı cihadı", "Çanmoza Yusupxan" və b. mübariz poemaların müəllifi Bilal Nazım (1824-99) bu qəhrəman qadın və həmin dövrdə xalqına tutulan divan haqqında "Nazıqum" povestində böyük sənətkarlıqla bəhs edib. Qazaxıstan SSR xalq artisti K.Kojamiyarov 1956-cı ildə "Nazıqum" operasını yazıb.
"Doğu Türkistanda yaşamakda olan türklərin sayı (uyğur türkləri çoğunlukta olmak üzere kazak, kırgız, özbək, tatar) yaklaşık 30 milyon civarındadır. Bunların içinde Uyğur türklərinin sayı 20 milyona yakındır"(1992). Buna baxmayaraq "Edebiyat ve sanat işlerinde Doğu Türkistan Türkleri real hayatı eks etdiren eserler yazma imkanına sahib deyiller". Onu da etiraf etməliyik ki, Doğu Türküstanda Çin işğalçılarına qarşı xalqın müqavimətinə həsr edilən əsərlərin sayı Azərbaycan ədiblərinin Rusiya işğalçılarına qarşı yazdıqları əsərlərdən qat-qat çoxdur".
Çağdaş dramçılığın yaranması və inkişafına gəlincə, araşdırmaçı bildirir: "Uyğurlar arasında səhnə əsərlərinin yaranmasında, formalaşmasında və inkişafında Sovetlər Birliyində yaşamış və burada təhsil almış teatr xadimlərinin rolu böyükdür. "Bu sanatçılardan Mümin Efendi 1932-də arkadaşlarıyla birlikde kendi yazdığı "Perixun" adlı tiyatro eserini Urumçide sahnelemiş ve böylece Çağdaş Uyğur tiyatrosu 1932-den itibaren başlamış olur. 1934`te kurulan "Sincan ölkilik Medeni Akartış Uyuşmisi (Doğu Türkistan Kültür Yayım Birliği) ve buna bağlı olarak Doğu Türkistanın mühtelif bölgelerinde tesis edilen "Sana-i Nefise" (20-ci yüzilliyin başlanğıc illərində Azərbaycanda bu adda mədəni-maarif təşkilatları vardı - Ə.Ş.) adındakı sanat heyetlerinin büyük çabalarıyla kısa bir süre içinde Urumçi, Turfan, Qulca başta olmak üzere Doğu Türkistanın her yerinde tiyatro faaliyetleri canlanmış ve halk arasında ilgiyle izlenmiştir". Uyğur teatr sənətçiləri Avropa teatr məktəbi ilə Çinlilərin szinsilərini uyğunlaşdırmaq və sintezini yaratmaq üçün cəhd göstərirdilər. Çin aktyor sənətinin başlıca xüsusiyyəti sayılan təsəvvür olunan əşyalarla oynamaq, şərti ifadə vasitələri, üsulları, simvollaşdırılmış əl-qol hərəkətləri uyğur teatr tamaşalarını bizim alışdığımız tamaşalardan xeyli fərqləndirir.
1934-40-cı illərdə uyğur teatrlarında yerli müəlliflərin operettaları və özbək şairi Həmzə Həkimzadə Niyazinin 1918-ci ildə yazmış olduğu "Bay və muzdur" pyesi də böyük müvəffəqiyyətlə səhnələşdirilib. Həmin illərdə uyğur teatrının repertuarında "Anarhan", "Şərməndələr" (Rəzillər), "Qərip ilə Sənəm", "Pərhad ilə Şirin", "Qönçəm", "Kanlık tağ", "Şanq xai keçisi" (Şanxay gecəsi) pyesləri aparıcı yer tutur. Ü.Hacıbəyovun "Arşın mal alan" operettası xalq arasında o qədər geniş rəğbət qazanıb ki, bugünkü nəsil belə operettanın mahnılarını zümzümə edir. "Bu yıllarda Zunun Gediri, Şükür Yalkin, Armiya Ali Sayram (Nimşehit), Ziya Semidi, Abdulla Rozi gibi yazar ve bestecilerin "Perhad ilə Şirin", "Cahaletin cefası", "Leyli ilə Mecnun", "Garip ilə Sanem", "Ğunçəm", "Şanq xai keçisi" (Şanxay gecəsi), "Ögey ana" adlı tiyatro eserleri yıllarca sehnelerden inmemiştir".
Milli azadlıq mübarizəsi nəticəsində 1944-cü ildə uyğur öndərlərindən İsa Yusuf Alptekin, Muhammedemin Buğra, Məsud Səbri Beyköz çinlilərlə birgə qurulmuş hökumətdə yer aldı. Senzura daha onların yazılarına əngəl ola bilmirdi. Ölkədə bir milli oyanış vardı. 1947-ci ildə yeni hökumətin baş katibi İsa Yusuf Alptekin 80 nəfərlik "Sen min cu yi" (üç ölkə) gənclər teatrını qurur. Urumçi səhnəsində Məsud Səbri Beyközün yazdığı "Niyaz qız" pyesi ilə Muhammedemin Buğranın yazdığı "Kutluk Türkan" operasının səhnəyə çıxması uyğur dramçılığının inkişafına güclü təkan verir. Ümumiyyətlə, milli şüurun oyandığı, Çin imperiyasının zəiflədiyi 20-ci yüzilliyin 30-40-cı illərini uyğur dramçılığının "altun dövrü" adlandırırlar. Çünki bu dövrdə Zunun Qədiri, Lutpulla Mütəllıp, Hamit Hakim, Ziya Səmidi, Qasimcan Qəmbəri kimi sənətkarlar "Cəhalətin cəfası", "Qönçəm", "Gülnisa", "Samsak akang kaynadı", "Kürəş qızı", "Çin moden", "Borandın keyinki aptap", "Kanlıq tağ", "Zülümğa zaval", "Pirixun", "Əmət ilə Sərrap" və s. dram əsərlərini yazırlar".
Çox təəssüf ki, bu yüksəliş uzun sürmür: "Sovet-Çin rəhbərlərinin birgə planı əsasında uyğur öndərləri 1949-cu ildə Moskvadan - sovet hökumət rəhbərləri ilə danışıqlardan geri qayıdarkən SSRİ ərazisində təyyarə qəzasına salınaraq öldürülürlər. Doğu Türküstan tamamilə Çin kommunist rejiminə tabe edilir. Bu ağır itki uyğur ədəbiyyatının da, ictimai fikrinin də böyük itkisinə çevrilir. Təyyarə qəzasında həlak olanlar arasında dövlət adamı, siyasi xadim və dramçı Muhammedemin Buğra da vardı. Onun ölümü ilə dramçılıq sahəsində bir durğunluq yaranır. Buna baxmayaraq, səhnə boş qalmır. Dünya və Çin dramçılarının əsərlərindən tərcümələr edilərək səhnələşdirilməyə başlanır. Uyğur dramçıları sosialist realizmi adlandırılan metoda uyğunlaşaraq sinfi mübarizəni önə çəkən əsərlər yaradırlar. Bütün sahələrdə olduğu kimi, dramçılıqda da kommunist ideologiyası hakim olur. Əsərlərin əsas mövzusunu sinfi mübarizə, keçmişdə kasıbların varlılar tərəfindən istismar və təhqir edilməsi, kommunistlərin hakimiyyət uğrunda mübarizədə qazandıqları qələbələr, proletar diktaturasının dünyanı xilas edəcəyi ideyasının təbliği və s. təşkil edir. Bu dövrdə "Toy", "Yeni yer", "Aşlık" (gida, ərzaq), "Ağust boranliri" (Avqust boranları), "Toy marşı", "Tamğini tartiveliş" (Möhürü əldə etmə) kimi səhnə əsərləri meydana gəlir. Diqqəti çəkən odur ki, yollar kəsilsə, əlaqələr qırılsa da, ayrı-ayrı imperiyaların tərkibində yaşasaq da, yaradıcı insanlarımız eyni mövzu üzərində işləyiblər. Azərbaycanda Səməd Vurğun "Fərhad və Şirin" (1941) əsərini qələmə alıb, Çinin Sintzsyan-Uyğur Avtonom (Muxtar) Rayonunda da Armiya Ali Sayram Nimşehit "Pərhat ilə Şirin" adlı əsər yazıb. Azərbaycanda Sabit Rəhman "Toy" komediyasını (1937), uyğurlarda isə Zunun Qədiri "Toy içində toy" (1954) pyesini (Bu pyes "Toy" adı altında səhnələşdirilib - Ə.Ş.) yazıb. Zunun Qədirinın sosialist inqilabının qələbəsindən bəhs edən "Toy" pyesi 1956-cı ildə Çində azsaylı xalqların dram əsərlərinin müsabiqəsində birinci yer tutub. Həmin dövrün ən yadda qalan mədəniyyət hadisələrindən biri də Ahmet Ziyatinin "Rabiyə ilə Seyiddin" operasının tamaşaya qoyulmasıdır.
Sosializm quruculuğuna yeni alışan ədiblər ölkəni bürüyən "mədəni inqilab"la (Küljanr ixtilalı) üzləşirlər. "60-cı illərin ikinci yarısında Çində "mədəni inqilabi" adı altında aparılan siyasi kampaniyada milyonlarla adam cəzalandırılmış, bütün vəzifələr ordunun əlinə keçmiş, ölkənin iqtisadiyyatına böyük zərbələr dəymişdi. Bu kampaniya gedişində ziyalılar təqiblərə məruz qalmış, mədəni nihilizm təbliğ edilmişdir. Çin Elmlər Akademiyası, ali məktəblər bağlanmış, bir sıra mədəniyyət abidələri məhv edilmiş, bir çox kitab və nəşrlər qadağan olunmuşdu".

Uğur