Orta əsr cünglərinin haşiyələrini bəzəyən bayatıların yazıya alınması göstərdi ki, təzkirəçilər bu şeir şəklinə də biganə qalmayıb, ondan vaxtaşırı istifadə ediblər. XIII-XIV əsrlərdə geniş yayılmış "Arzu-Qəmbər" dastanı bayatılar əsasında yaranıb. Buradakı bayatılar qədimlik baxımından ilk nümunələr sayıla bilər. Onların bəsitliyi, orada işlənən sözlərin, ifadələrin sadəliyi, təbiiliyi və səmimiliyi göstərir ki, bu bayatılar qədim görüşlərlə səsləşir:

Arzım endi bulağa,
Səsi gəldi qulağa,
Arzıya reşkəş olsın,
Şirvan, Təbriz, Marağa.
Tulığımı doldurdım,
Doldı deyin qaldırdım,
Dinim, imanım Qəmbər,
Biləzigim saldırdım.

"Arzu-Qəmbər" bayatıları, şübhəsiz, Sarı Aşığın kamil və bitkin bayatıları üçün ilkin qida mənbəyi olub. Sarı Aşığın bayatıları daha çox cinas bayatılardır:

Aşiqəm, ya xam əldə,
Ögrənir ya xam əldə,
Tutdum hicran yaxasın,
Gördüm öz yaxam əldə.

Sarı Aşıq ənənələrini Lələ, Əzizi, Baba, Qurban, Abdulla və b. el şairləri davam etdiriblər. Onlar şeirin başqa şəkillərində söylədikləri ədəbi nümunələrlə yanaşı, bayatı şəklinə daha çox müraciət ediblər. Lələnin bayatılarının bir qismi cünglərdə əks olunub, bir çox erməni mənbələrində erməni əlifbası ilə yazıya alınıb mühafizə edilib.
İ.Abbaslının əldə etdiyi Lələnin 60 bayatısı da buna misaldır. Lələnin bayatılarının əsas qismi "bayatılar xəzinəsi"nə qarışıb, tədricən müəllifi unudulub. Lələ bir tarixi şəxsiyyət kimi yaddaşlardan silinib, dastan qəhrəmanlarının səfər yoldaşına, həmdəminə çevrilib (Kərəmin Lələsi kimi). Lələnin bayatıları erməni mənbələrində də geniş yayılıb, prof. S.P.Pirsultanlı isə Lələnin Füzuli rayonunun Əhmədallar kəndi yaxınlığındakı Arqalı qəbiristanlığında dəfn edildiyini müəyyənləşdirib.
İstər İ.Muşeqin "Nəğmələr məcmuəsi", istərsə də başqa əlyazma və cünglər Lələnin və Babanın XVIII əsrdə yaşadığını söyləməyə imkan verir. Lələ bayatıları bitkin və kamil bayatılardır. Bu bayatılarda zəmanənin nəbzi döyünür. Onlarda dövrün ictimai-etik səciyyəsi öz poetik ifadəsini tapıb:

Mən Lələ de o yanan,
Bax bu yatan, oyanan,
Axır muradsız qalar,
Gec yuxudan oyanan.

Orta əsr aşıqları, el şairləri, hətta Vaqif və Vidadi kimi xalq üslubunda yazan sənətkarlar da bayatı şəklinə müraciət edib onun kamil nümunələrini yaradıblar. Bayatı bir bəndlik şeir nümunəsi olduğundan orada həmişə müəllif öz adını möhürləyə bilmədiyi üçün əsil yaradıcısı unudulub, bayatı isə xalq bədii söz sənəti kimi yaşayıb. Təsərrüfatın bir çox sahələrini – əkinçiliyi, qoyunçuluğu, maldarlığı, bostançılığı, aran və yaylaq mövsümünü vəsf edən belə vəsfi-hallar və holavarların mühüm qismi təsərrüfatın yüksək inkişaf etdiyi əsrlərin məhsuludur.
Mövsüm və mərasim nəğmələrinin də mühüm bir qismi orta əsrlərin məhsuludur. Bu qəbildən olan nəğmələr insanların təbiət hadisələrinə və təbii qüvvələrə etiqadından doğub, sonrakı mərhələlərdə insanlar təbiət qüvvələrini dərk edib öyrəndikcə bu nəğmələr öz əvvəlki mahiyyətini itirib, uşaqların əyləncə nəğmələrinə çevrilib. Günəşə və oda sitayişlə ("Gün çıx, gün çıx", "Qodu-qodu, "Duman, qaç"), ilin başlanğıcı olan Novruz bayramı ("Səməni", "Xıdır Nəbi"), "Axır çərşənbə", "Alov üstündən atlanma" və s. ilə bağlı yaranan nəğmələr bu cəhətdən səciyyəvidir.
XIII-XVIII əsrlər dövründə Azərbaycan xalq şeiri forma və məzmunca təkmilləşib, zənginləşib və yüksək estetik kamillik qazanıb. Lirik-romantik biçimli şeirlər, lirik-erik dastanlar real həyat hadisələrini əks etdirərək yeni keyfiyyət kəsb edirdi. Həyat hadisələrini əks etdirən, onların lirik bədii mənzərəsini canlandıran əsərlərdə realist cizgilər daha da qüvvətlənirdi. Aşıq şeirində, xüsusilə dastançı aşıqların yaradıcılığında realist təsvir, ictimai-sosial mühitə fəal münasibət çox güclü idi. Məhz bu cəhət sonrakı dövrlərin ədəbi inkişafına da güclü təkan verib. Xalq şeiri nümunələri daha çox şifahi şəkildə yayıldığına görə dil baxımından xeyli dəyişikliyə, deformasiyaya uğrayıb. Ona görə də bu nümunələr əsasında çox zaman əsərin yarandığı dövrü, o dövrün bədii dil xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək çətin olur. Hekayət, bayatı, nəğmə, alqış, qarğış və s. nümunələrin dövrləşdirilməsi də problem olaraq qalır. Ona görə də XIII-XVIII əsrlərdəki xalq ədəbiyyatının lirik, erik növlər üzrə öyrənilməsi məsələləri də tədqiqatçıları düşündürməlidir. Buna baxmayaraq xalq şeirinin təkamülünü, bayatı, qoşma, gəraylı, divani, müxəmməs və onların təcnisi kimi bitkin şeir formalarını erik-lirik xalq romanının – dastanların inkişaf xüsusiyyətlərini araşdırmaq mümkündür. Xalq şeirinin əksər forma və şəkillərinin müasir Azərbaycan ədəbiyyatında özünə layiqli yer tutması heç də təsadüfi deyil.
Qədim və orta əsrlər söz sənətinin epik növü nağıl, hekayət, əhvalat, əfsanə, rəvayət, qissə, mənqəbə, vaqiə, sərgüzəşt, dastan, boy, qol, səfər, ...namə, oğuznamə və s. adlar daşıyıb. Zaman keçdikcə saz sənətinin lirik və epik şəkillərinin qovuşmasından yaranan bədii yaradıcılığın epik növü dastan adını qazanıb. Nizami Gəncəvi poemalarında dastan istilahını elə həmin mənada dəfələrlə işlədib. Şair "Xosrov və Şirin" poemasını dastan sözü ilə başlayır.
Azərbaycan xalq dastanlarının özünəməxsus fərdi xüsusiyyəti var. Əldə olan qədim alpçılıq dastanları, "Oğuz Kağan" dastanı, istər orta əsrlərin "Dədə Qorqud" dastanları, XVII əsrin möhtəşəm abidəsi "Koroğlu" dastanı və yaxud qədim və orta əsr məhbbət dastanları şeirlə nəsrin birləşməsindən yaranıb və ilk növbədə bu xüsusiyyəti ilə başqa epik növlərdən fərqlənir. Deməli, nağıl və onun məzmunu ilə bağlı olan, orada iştirak edən qəhrəmanların xəyal və arzuları, daxili aləmi, bir-birinə münasibəti, qarşı-qarşıya deyişmələri, bağlamaları, hətta məktublaşmaları və ümumiyyətlə, surətlərin bir-biri ilə əlaqəsi aşıq şeirinin müxtəlif şəkilləri ilə ifadə olunur. Dastanın ümumi məzmunu, hadisənin təfərrüatı isə nəql edilir. Deməli, M.H.Təhmasibin qeyd etdiyi kimi, "Şeirsiz dastan olmadığı kimi, nağılsız da dastan yoxdur".
Azərbaycan dastanlarının nağıl hissəsi xalq nağıllarından az seçilir. Buradakı nağıl real hadisələrin, tarixi şəxsiyyətlərin, dastan müəllifinin həyatı ilə bağlı əhvalatların bədii təsviridir. Bununla belə dastançı müəllif dastanın bədii məzmununu zənginləşdirmək üçün qədim rəvayətlərdən, əfsanələrdən, mif və əsatiri vaqiələrdən, əfsanəvi şəxsiyyətlərdən də istifadə edir. Dədə Qorqudun əfsanələşmiş obrazı, Koroğlunun əfsanəvi Qıratı, ildırım parçasından düzəldilmiş Misri qılıncı, Kərəmin kəllə ilə söhbəti, Əslinin toy paltarına tikilmiş əfsunlu düymə, Aşıq Qəribə dar ayaqda kömək edən Ağ atlı, Şah İsmayılın gözlərini sağaldan sehrli quşlar və s. dastanı zənginləşdirən xalq fantaziyasının elementləridir. Deməli, dastanın nəsr hissəsi öz arzusu və ya butası dalınca gedən qəhrəmanın çətin sınaqlardan keçən yolu, bu yolda ona mane olan şər qüvvələr və ya əksinə, qəhrəmana kömək edən xeyirxah qüvvənin fədakarlığı təsvir olunur. Dastandakı şeirin də müəllifi xüsusi qabiliyyəti, bədahətən şeir demək məharəti olan hazırcavab şəxsiyyətdir. O, hansı şəraitdə olursa-olsun, müqabilinə şeirlə cavab verir və cavab alır. Deməli, dastanlarımızda şeirlə nəsr təsadüfən birləşmir, qəhrəmanın hiss və həyəcanlarını və başqa vəziyyəti aydınlaşdırmaq, hadisələri izah etmək məqsədini daşıyır.
Azərbaycan dastanları başqa epik əsərlərdən fərqli olaraq üç hissəyə bölünür: Dastanın giriş hissəsi. Bu, üç ustadnamədən ibarətdir; Dastanın əsas hissəsi; Dastanın sonluğu. Bu, duvaqqapmadan və ya ibrətamiz, hikmətamiz hissədən ibarət olur. Dastanın əvvəlində verilən ustadnamələr həm dastanın nəslə verilən başlanğıcına hazırlıq məqsədi güdür, həm də şeirlərin müəllifi – əsil ustad yad edilir. Məclis əhli bu ustadnamələrdən dərs alır. Əlbəttə, dastanlarda istifadə olunan ustadnamələr dərin məzmunlu, nəsihətamiz, hikmətamiz lirik şeir kimi tez əzbərlənir, hafizələrə, yaddaşlara köçür, yaşayır. Bu düşünülmüş üsul aşıq şeirinin ən yaxşı nümunələrini əsrlərdən bəri yaddaşlarda yaşada bilib. Ən səciyyəvi Azərbaycan xalq dastanlarının sonu da ustad aşıqların lirik gözəlləmələri ilə bitir.
M.Təhmasib dastanın özünü (əsas hissə) dörd hissəyə bölüb: Qəhrəmanın anadan olması və ilk təlim-tərbiyəsi; Qəhrəmanların, yəni aşiq və məşuqun buta almaları; Qarşıya çıxan maneələr və onlarla mübarizə; Müsabiqə və qələbə.
Birinci. Səciyyəvi məhəbbət dastanlarında ata-ana övladsızdırlar, yaşları keçib, dövlət çox, övlad isə yoxdur. Nurani dərvişin məsləhəti ilə dövlətinin bir hissəsini yoxsula, füqəraya paylayır, "Məlik Məmməd" nağılında təsvir olunan almanı dərvişdən alıb, bölüb yeyirlər. Bundan sonra dünyaya ilk övladları gəlir, gələcək qəhrəman doğulur. Məşhur dastan qəhrəmanları Kərəm, Şah İsmayıl, Şahzadə Əbülfəz və başqaları dünyaya belə gəliblər. Onların fərasət və qabiliyyəti də qeyri-adi olur, əvvəlcə fərasətsiz, sonra isə fövqəladə qabiliyyətə malik olur. Dərs aldığı, təlim-tərbiyəsini götürdüyü müəllimini və ya ustadını qabaqlayır.
İkinci. Qəhrəman dərvişdən "buta" alır, butasının arxasınca getməli olur. Qeyd etdiyimiz kimi qədim dastanlarımızda butanı verən də, qəhrəmana dar ayaqda kömək edən də Xızırdır (Xıdır). Şah İsmayıl Xətai dövründən sonra Əli kultu Xızırı sıxışdırdı. Hətta bir müddət bu vəzifəni yanaşı yerinə yetirdilər.
Üçüncü. Qəhrəman öz vətənindən ta butasına qədər getdiyi yolda müxtəlif maneələrə rast gəlir, şər qüvvələr ona tor qurur, xeyirxah qüvvələr isə kömək edir. Kərəm, Qurbani, Tahir, Novruz, Şah İsmayıl, Qərib getdiyi yolda daha çətin imtahanlardan keçib.
Dördüncü. Qəhrəman butasının məkanına çatdıqda qovuşma məqamında daha ciddi sınaqlar keçirilir. Bu müsabiqədə buta verənə arxalanan qəhrəman qalib gəlir və butasına qovuşub yurduna dönür.
Beşinci. XVIII əsrdən sonra və XIX əsrdə yaranan dastan janrı tamamilə yeni istiqamətdə inkişaf edir, hətta yeni dastan yaradıcılığında buta tədricən aradan götürülüb. Aşıq Alının Türkiyə səfəri, Aşıq Hüseynlə Aşıq Ələsgərin görüşü, Aşıq Ələsgərin səfərləri ilə bağlı dastanları bu sıraya aid etmək olar.


Qara Namazov
professor