I yazı

Ötən il işıq üzü görmüş Hacalı Nəcəfoğlunun "Azərbaycanda və Türkiyədə Türkün sözü" kitabı maraqlı məqamlarla diqqəti çəkir. Kitabın elmi redaktoru filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Əzizxan Tanrıverdidir. "Ön söz"də deyilir: "Dilin zənginliyi bu dildəki kəlmə sayının çoxluğu ilə bərabər bu dildəki kəlmələrin daşıdığı mənaların çox çeşidli olması ilə də dəyərləndirilməlidir. Tarixi şərtlər gərəyincə bir çox yazı dillərinə malik olan Böyük Türk Dili həm kəlmə sayı, həm də kəlmələrin məna çeşidliyi baxımından dünyanın ən zəngin dillərindən biridir. Çox böyük bir coğrafiyada yayğın bu türk yazı dillərindəki eyni kəlmələrin daşıdığı mənalardan birinin bir coğrafiyada daha çox istifadə edildiyi, fərqli bir anlamının başqa bir coğrafiyada daha çox işlənildiyi dilimizin gerçəkliyidir.
Dilimizdəki bu çeşidliliyi Türkiyəyə gəlişimin ilk günündən hiss etməyə başlamışdım. Ərzurum Atatürk Universitetində çalışmağa başladığımda iki ilə yaxın professor Babək Qurbanovla bir mənzildə qaldıq. Bir gün estetika dərsində qarşılaşdığı bir hadisəni mənə danışdı. Dərsə hər gün cins şalvarla gələn qızlara demiş: "Siz qadınsınız. Daha zərif geyinməlisiniz. Nə olar, iki gün "kot"la (cins şalvarla) gələndə, üç gün də donla gəlin". Babək müəllim bunları söylədikdən sonra hamının nədən güldüyünü anlamadığını dedi. Bu kəlmənin Türkiyədə daha çox "alt paltarı" mənasında istifadə edildiyini dediyimdə ikimiz də gülməyə başladıq.
Zamanla Türkiyə və Azərbaycanda fərqli mənalarının daha çox istifadə edildiyi kəlmələrin heç də az olmadığının şahidi oldum və bu kəlmələri qeyd etməyə başladım. Bir sözlük fikrimi Ege universitetinin professoru Əli Yavuz Akpınar da dəstəklədi və onun da xeyir-duasıyla 1994-95-ci illərdə tamamladığım sözlüyü Türk Dünyası Araşdırmalar Vəqfinə çap olunmaq üçün göndərdim. Fəqət bu çalışma kitab olaraq deyil, Türk Dünyası Araşdırmaları dərgisində 1999-cu ildə bir bölüm olaraq yayınlandı.
Amma Türkiyə mətbuatında (sonralar elektron mediada da) rastladığım kəlmələrin Azərbaycandakı mənaları təhrif edilərək uydurulan lətifəvari hekayələrə biganə qalmaq da mümkün deyildi. 1996-cı ildə "Hürriyet" qəzetinde oxuduğum Yalçın Pekşenin köşesindeki "AZERBAYCAN`A İŞİNİZ DÜŞERSE ..." başlıqlı bir yazı mənə çox təsir etdi: "Azerbaycan`a işiniz düşerse, dikkatli olmanız gerekiyor. Azerbaycan Havaalanı`nda aktarma için bekleyen bir arkadaşımız bir bardak su içmek için büfeye yanaşmış:
- Bana bir bardak: diyecek olmuş. Daha lafını bitiremeden büfeci kıyameti koparmış, arkadaşımızın üstüne yürümüş. Hemen yanında alışveriş yapmakta olan bir Türk müşteri kenara çekip kulağına fısıldamış: - Burda bardak denmez: Bunların Türkçe`sinde bardak kadın anlamına gelir. Sen adamı boynuzlu yaptın!
Bizim arkadaş mahçup, büfeden uzaklaşırken bir anonsla yerinden sıçramış. Mikrofondaki ses şöyle diyormuş:
- Kerhanecilerin uçağı düştü.
Bizim arkadaş koşa koşa yer görevlilerinin yanına gitmiş, kendi dilince kazanın boyutlarını ögrenmeye kalkışmış... Arkadaşımız şaşırmış ve şaşkınlığı yukarıdaki sözlerin Türkçe karşılıklarını ögrenene kadar sürmüş..."
O, daha sonra yazır: "Təəssüf ki, yazara göndərdiyim aşağıdakı məktuba cavab ala bilmədim:
"Sayın Yalçın Bey! "Hürriyet"teki köşenizde yazdıklarınızı her zaman ilgi ile okurum. Üslubunuzu beyeniyorum. Bu mektubu Size 29 Ocak 1996 tarihində yayınladığınız "Azerbaycan`a İşiniz Düşerse..." başlıklı hikayeye münasebetimi, geç olsa da, bildirmek için yazıyorum. İyi niyetle kaleme aldığınız bu yazıda, aynı Türkçe kelimelerin Anadolu ve Azerbaycan`da bazen farklı anlamlarda kullanıldıklarını açıklayarak, okuyuculara bu kelimeleri kullanırken dikkatli olmalarını tavsiye etmek istemişsiniz. Hakikaten böyle kelimeler vardır, bu kelimelerin tüm anlamlarının bilinmesi ve yerine göre kullanılması aynı soylu iki ülke insanları arasındaki ilişkiler açısından çok önemlidir. Ama Sizin üçüncü elden alarak aktardığınız örnekleri hiç de başarılı bulmadım.
Bardak kelimesi Azerbaycan`da, Anadolu`nun bazı bölgelerinde olduğu gibi "toprak testi" anlamında kullanılıyor. Yani Azerbaycan`da "Bana bir bardak su ver!" derseniz, Sizin için toprak testi aramaya başlarlar. Azerbaycan Türkçesinde bardak kelimesinin kadın-falan anlamına gelmesi Türkçe cahillerinin uydurmasıdır...
Hazırladığım Azerbaycan ve Anadolu`da farklı anlamlar veren Türkçe kelimelerden ibaret Sözlük`ün bir kaç sayfasını örnek olarak Size gönderir ve her zaman birinci elden aldığınız bilgileri köşenizde aktarmanızı temenni ederim... Azerbaycana ve Egeye gideceklere tavsiyem: Canlı və yaşayan Türkçemizi iyi öyrenin!"
Sevindirici haldır ki, Türkiyə-Azərbaycan münasibətləri inkişaf etdikcə, televiziya kanallarımız qarşılıqlı izlənildikcə, gediş-gəlişlər artdıqca bu dil çeşidliliyimizin hər iki tərəfdə də daha ciddi anlaşıldığının və bu mövzuda yazılarda daha elmi yanaşıldığının şahidi olmağa başladıq".
Müəllif bu mövzuda türkiyəli ziyalılardan dr. Abdulhamit Avşarın TRT Bakı temsilçisi olaraq çalışırkən "525-ci qəzet"də jurnalist İlhamə Qasımlının təqdimatı ilə dərc etdirdiyi yazısına diqqət çəkir: "...Şimaldan cənuba bir çox şəhər və rayonda olduq. Burada deyilişi eyni olub, amma istifadə yeri və mənaları fərqli olan sözlərlə qarşılaşdıqda təəccübləndik... Məsələn, bir gün Gəncəyə getmişdik. Çəkilişləri tamamlayaraq şəhərdən ayrılarkən bir ət dükanının lövhəsi diqqətimi çəkdi. Bu, Türkiyə türkü üçün o qədər maraqlı idi ki, Bakıya gecikə biləcəyimizə baxmayaraq dayandıq və çəkiliş aparmağa qərar verdik. Elanda "Təzə dana və erkək əti var" yazılmışdı. Məlum olduğu kimi, "erkək" sözü Türkiyə türkcəsində "kişi" mənasını verir.
İndi harada eşitdiyimi xatırlaya bilmədiyim başqa bir maraqlı əhvalat bir yaşlı xalaya aiddir. Azərbaycanda yayımlanan Türkiyə kanallarını izləyərkən tez-tez "trafik kazalarında 3 kişi, 4 kişi və s. öldü" kimi ifadələri eşidən qadın axırda dözməyib uşaqlarından soruşub: "Bəyəm Türkiyədə heç qadınlar maşınlara minmirlərmi? Elə ölənlərin hamısı kişidir". Məlum olduğu kimi, Türkiyədə "kişi" kəlməsi "nəfər" mənasını verir.
Bu mənada yaşadığım başqa bir maraqlı hadisə belə olub: Bir gün Bakıda taksiylə gedirdim. Yanımda Türkiyədən gələn bir dostum da var idi. "Bak,-dedim,- Bakü ne kadar Anadolu kentlerine benziyor". Bunu eşidən taksi sürücüsü qəflətən maşının sürətini azaltdı və geriyə dönərək mənə tərəf tərs-tərs baxdı. Mən də o dəqiqə vəziyyəti anladım. Dedim "yox, yox, səhv başa düşmə, bizdə "kent" sözü sizin "şəhər" mənasında işlənir." Bundan sonra taksi sürücüsü gülümsəyərək qabağa döndü və yenidən yolumuza davam etdik.
Yenə da şahid olduğum və xatırladıqca məni güldürən bir hadisə. Bir gün uşaqlarımla zooparkın içindəki qatara minmişdik. 65-70 yaşlarında olan bir kişi də nəvəsi ilə birlikdə qatarda idi. Qatar isə dolu idi. Bu zaman yanındakı uşaq ona "baba" deməyə başladı. Mənim qızım da mənə. Baxdım ki, bu mənzərə vəziyyəti anlayan ətrafdakı adamlarda gülüş doğurur. Çünki yaşlı kişinin nəvəsi ona Türkiyə türkcəsində "dədə" mənasında olan "baba" deyir, mənim qızım isə Azərbaycan türkcəsindəki "ata" mənasında "baba" deyirdi.
Söz xatirələr və məzəli əhvalatlardan düşmüşkən, Türkiyənin tanınmış kino rejissoru Yılmaz Duru ilə bağlı olan bir hadisəni də nəql etmək istəyirəm. Hələ Sovetlər zamanında Azərbaycanla tanış olan Yılmaz Duru bir gün xanımıyla Bakıya gəlir və bir mehmanxanada qalırlar. Yanlarında kiçik yaşlarında uşaqları da olur. Bir gün uşaq onlardan əvvəl otaqdan çıxır. Ardınca çölə çıxan Yılmaz Durunun xanımı uşağı görməyib mehmanxana əməkdaşından onun haraya getdiyini soruşur. O, isə "aşağıya düşdü" - deyir. Duruların qaldığı otaq mehmanxananın yeddinci mərtəbəsində, həm də pəncərələri açıq olduğundan xanım Duru bu sözləri eşidən kimi həyəcan içində qışqırmağa başlayır və ərini çağırır: "Yılmaz koş! Kızımız aşağıya düşmüş!" Bu vay-şivəni görən mehmanxana əməkdaşı baş verənləri təəccüblə seyr edir. Sonra məsələ aydınlaşır. Uşaq aşağı "düşməyib", "enibmiş"".
Bu cür misalları daha da çoxaltmaq, oxşar xatirələri anmaq olar. Ancaq yazını çox uzatmamaq üçün iki dildə ortaq olan, fərqli mənalar daşıyan bəzi sözləri qısaca qeyd etmək istəyirəm. Məsəlçün, Türkiyədə "cücə" deyəndə "liliput" adam başa düşülür, toyuğun balası yox.
Türkiyədə görüş vaxtı üçün "sabah" deyilirsə, günün "səhər"i başa düşülür, Azərbaycanda olduğu kimi "yarın" yox. "Sümük" burun ifrazatıdır. Əgər Anadoluda ət dükanında "ətiniz sümüklü" desəniz, mütləq ciddi təpki ilə üzləşərsiniz. Çünki qəssabda "sümüklü" yox, "kəmikli" ət satılır. "Don" almaq istəyəndə "alt paltarı" satıcısına yaxınlaşmaq lazımdır, "geyim" dükanına yox. Düzdür, "şalvar" "pantalon"dur, amma daha çox kəndlərdə geyilən geniş və ütüsüz bir geyimdir (Azərbaycanda "genbalaq şalvar" deyilir - red). Bu cür geyimlər müasir şəhər həyatında artıq yaddan çıxıb.
Meyvə dükanından "ərik" istəsəniz, sizə "qaysı" deyil, "alça" verəcəklər. Bunun əvəzində isə "pul" deyil, "para" istəyəcəklər. "Para pul oldu" deyimi olsa da, alış-verişlərdə istifadə olunan ödəniş vasitəsi yox, məktub göndəriləndə zərfin üzərinə yapışdırılmaq üçün istifadə olunan "marka"dır. "Qızıl" kəlməsinin də maraqlı yozumu var Türkiyədə. "Qızıl" "qırmızı" rəngini ifadə etməsinə baxmayaraq, daha çox "kommunist" mənası ilə məşhurdur. Buna görə də uğursuz mənası var. Hətta bir müddət xalqın çoxu "qızıl" sözünə nifrət edirdi. Buna görə də kimsə "qızıl" sahibi olmaq istəmirdi. Bir iş yeri, ya da təşkilat "istismara açıldıqda" hamı oradan öz mənfəəti üçün fayda əldə etmək məqsədi güdür. Türkiyədə bir şeyi "istismar" etmək pis və qeyri-əxlaqi bir hərəkətdir. Birinə "işgüzar" desəniz, o, sizdən inciyər. Çünki bu sözlə onu Azərbaycandakı mənanın əksinə olaraq, "başqalarının işinə burnunu soxan, lazımsız işlər görən" şəxs kimi təqdim etmiş olursunuz. Bir insan "cinayət"də ittiham olunursa, deməli, çox ağır bir ittihamla qarşı-qarşıya qalıb. Çünki "cinayət" sözü yalnız "adam öldürənlər"ə aid edilir. Başqaları isə "suç" işləyiblər və ya "suçlu"durlar.

Uğur