Azərbaycan əfsanə və rəvayətləri öz strukturuna görə başqa xalqların əfsanə və rəvayətlərindən fərqlənir. Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərlərini əks etdirən bu mətnlər semantikasına görə dərin məzmunludur. Bu mətnlərdə ictimai həyatımızın ən qədim qatlarına enilir, xalqın milli-mifoloji köklərini yaşadan faktları özündə əks etdirir. Əfsanələr folklorun qədim janrlarından biridir. Əfsanə motivlərinə totem və onqon dünyagörüşünə söykənən əfsanələrdə daha çox rast gəlinir.
Əfsanələrin bir çoxunda qəhrəman (qadın və ya kişi) qoyulan qadağaya əməl etməməsi səbəbindən özünün ilkin təbiətinə qayıdır. Əfsanələr belə çevrilmə prosesini nağıllardan fərqli olaraq, daha qısa yolla yerinə yetirir. Bunun üçün heç bir şərt tələb olunmur. Əgər səbəb baş verirsə, nəticə də baş verməlidir. Professor Azad Nəbiyev Azərbaycan miflərinin inkişaf mərhələlərindən danışarkən totem miflərinin ilkin yaranmasını önə çəkir, ikinci mərhələyə isə qurd ilə öküz toteminin çarpaz qoşalaşmasını aid edir. Onun bu fikrini totemizmlə bağlı olan əfsanələrə də aid etmək olar.
Totemizmlə bağlı əfsanələrdə mifoloji motivlər iki qrupa bölünə bilir: ağacla bağlı totem motivləri, heyvanla bağlı totem motivləri. Bununla bağlı olaraq, əfsanə motivləri bu bölgü üzrə mətnlərdə öz təsdiqini tapır. Əfsanələrdə ağacla bağlı totemik görüşlər daha qədimdir. Belə əfsanələrdə ağacın totem kimi fəaliyyət göstərməsi mətndən aşkar olur. Bəzən mətnlərdə hər hansı çiçək, gül və s. də dönmə ilə bağlı prosesdə iştirak edir, qəhrəmanın taleyində mühüm rol oynayır. Məhz belə dönmələr mifoloji motivin məğzini təşkil edir. Bu əfsanələrdə ağacın totemliyi ən dərin qatlarda gizlənir. Onu üzə çıxarmaq üçün ağacın ilkin mifoloji görüşlərdə oynadığı rolu təyin etmək gərəkdir. Ağacın totem olması "Ağac ehsanı" əfsanəsindən də bəlli olur. Əfsanədə deyilir ki, keçmiş zamanlarda qəbiristanlıq olub, o ağac da oradadır. Gözümü açandan görmüşəm o ağacı, elə o boydadır, durub orada".
Heyvanlarla, totemik görüşlərlə bağlı motivlərdə isə əsasən maral, ceyran, qurd və s. təsvir olunur. Yəni qəhrəmanlar müəyyən şərait nəticəsində bu heyvanlardan birinə çevrilirlər. Qəhrəmanlar hətta quşlara da çevrilə bilirlər. Totemə qayıdış əfsanələrdə məhdud saydadır, yuxarıda sadalanan heyvan və quşlardan savayı başqa heyvana dönmə baş vermir. Bu da motivin tələbidir. Motivin daxili strukturunda özünü göstərən inkarnasiya və reinkarnasiya prosesi totemizmlə bağlıdır.
Totem məzmunlu əfsanələrdə reinkarnasiya ilə bağlı əfsanələr motiv və mövzu cəhətdən bir-birini tamamlayır, dağ kultu, su kultu və ağac kultu ilə bağlı əfsanələrdə də daxili simvolika motivə tabe olur. Astral, yaxud kosmoqonik mənşəli əfsanələr də bir-birinə yaxın olduğu üçün bu mifoloji görüşləri motivlərə əsasən öyrənmək mümkündür.
Motivin iştirakına əsasən deyə bilərik ki, əfsanələrdə qədim əcdadımızın totem və ya onqon kimi inandığı kəklik quşu da danışa bilirmiş. Bunu "Ardıc və kəklik" əfsanəsindən də görmək olar. Əfsanədə deyilir ki, imamları yezidlər qovurmuş, onlar gəlib ardıc ağacının altında gizlənirlər. İmamlar görür ki, kəklik bunların yerini deyəcək. O zaman kəklik danışa bilirmiş. İmamlar deyir: - Kəklik, sənin dilin lal olsun, ardıc, sənin də yayın-qışın göy olsun.
Bizə belə gəlir ki, ağacın totem olması sonrakı dövrlərdə davamlı olmayıb, totemizmin sonradan heyvanlarla bağlı olması səbəbindən ağacların bu funksiyası pirləşmə ilə əvəz olunub. Bunu ağac pirləri ilə bağlı əfsanələrdən də görmək mümkündür.
Əfsanə motivləri mif motivlərinin əsasında yaranır. Əfsanənin yaranması mifin öz funksiyasını başa vurması ilə bağlı idi. Mif bir dünyagörüş, inanclar sistemi kimi öz yerini dini dünyagörüşünə verirdi. Bu iki dünyagörüş arasında da ziddiyyətlər özünü göstərirdi. Dini dünyagörüşdə irəli sürülən inanc lar sistemi arxaik miflərdəki inanclar sistemi ilə üst-üstə düşmürdü. Ona görə də müəyyən sosial-psixoloji təsirlər nəticəsində mif şüuru öz funksiyasını dayandırır və öz yerini bədii şüura verirdi. Mifdəki informasiyalar yeni bədii sistemdə artıqlıq təşkil edirdi, bu da motivin funksiyasının pozulmamasına əsaslanan müəyyən dəyişmələrə, yeni struktur formalarının yaranmasına səbəb olurdu.
Əfsanə motivi mif mətninin ümumiləşmiş hökmünü özündə əks etdirir. Əfsanə mətninin əvvəlində mifin əxlaqi və ixtiyari sonluğu bitkin bir cümlə ilə verilir. Mifin əxlaqi sonluğu əfsanənin motivini yaradır. Bu xüsusiyyət daha çox totem əfsanələrinə xasdır. Motiv isə bu sonluğun mifoloji səbəbini izah edir. Məsələn, əfsanədə totemin və ya onqonun gözəl gəlin olması göstərilir, onu yad kişi görəndən sonra o, quşa çevrilməyi Allahdan xahiş edir. Deməli, belə əfsanələrdə əvvəlcə nəticə göstərilir, sonra proses nəql olunur. Lakin elə əfsanə mətnləri də var ki, onlarda restrukturlaşma getmir, proses davam etdiyindən belə mətnləri mif mətnlərindən ayırmaq olmur. Mif dərketmə prosesinin qeyri-ardıcıl forması olub, obyektiv dərketmə prosesinin şüurda əks olunan mənzərəsidir. Mif yaranma prosesindən sonra onun fantastika ilə çevrələnməsi baş verir ki, bu da tarixi reallığın fantastik dərk olunmasına kömək edir.
Qədim mifoloji təsəvvürlərdə allahların, ilahələrin heyvana, ağaca, quşa və s. çevrilə bilməsi, ikili həyat sürə bilməsi ilk inanışlardan sayılır. Bu, totemik allahların inkişaf edərək insanlaşmasını və lazım gəldikdə əvvəlki vəziyyətinə qayıda bilməsini əks etdirir. Bu, ondan irəli gəlirdi ki, totemik təsəvvürlərdə cilddəyişmə, antropomorfik təsəvvürlərin təsiri əsas rol oynayır. Antropomorfizmin təsiri ilə totem heyvan insan cildində təsəvvür olunur. Bunu "Sünbül oğrusu" əfsanəsində də müşahidə edirik. Əfsanədə deyilir ki, bir kişi zəmidən icazəsiz sünbül yığır, ocaq qalayıb ləzzətlə yeyir. Oğurluq etdiyi üçün kişi o saat öküz olur. Otlaya-otlaya zəmi sahibinin qapısına gəlir. Ev sahibi öküzün yiyəsini axtarır, tapmır, axırda öküzü kotana qoşur yer şumlayır, kol-kos daşıyır. Öküz qocalır, onu kəsir, kəlləsini atır. Bir bostançı kəlləni tapıb bostanda payaya keçirir ki, oğru gəlməsin. Çobanlar dağdan enəndə bostandan qovun-qarpız dərmək istəyirlər. Əvvəl biri gəlir, yaxınlaşanda kəllə gülür, çoban eymənir, qaçır, yoldaşlarına söyləyir ki, bostanda kimsə var. Ona inanmırlar, baş çoban bostana gəlir, kəllə yenə gülür, çoban baxıb görür ki, gülən öküz kəlləsidir. Soruşur niyə gülürsən? Kəllə deyir ki, mən özgə zəmisindən sünbül yoldum, yedim öküz oldum, sonra başım kəsildi, bostançı tapdı, gətirdi, payaya keçirdi. Bir dəstə sünbülə görə bu günə düşmüşəmsə, onda gör qarpız oğurlayanın axırı necə olar?
Əfsanə insanın öküzə çevrilə bilməsi motivini özündə yaşatması baxımından burada xüsusi elmi aktuallıq kəsb edir. Əfsanə öküzlə bağlı mifoloji görüşlərə söykənir. Türk-Azərbaycan mifologiyasında it, qurd, ilan, maral və başqa heyvanlarla yanaşı, öküzün də zoomorf təsəvvürlərdə xüsusi yeri var. Azərbaycan əfsanələrində bu heyvanlar reinkarnasiya olunmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Bu əfsanələrdə heyvanların totem kimi fəaliyyəti yoxdur, məsləhət vermək, qəhrəmanı dardan qurtarmaq və s. xüsusiyyətlər ön plandadır. İnsan - totem əlaqəsi onların arasında baş verə bilən reinkarnasiya ilə başa çatır.
Motivlərdəki bioloji və mifoloji çevrilmələr quşa dönmə motivində də aşkar olur. Bu mövzuda Azərbaycan əfsanələrində çoxlu faktlara rast gəlmək mümkündür. Bu əfsanələrin də məzmununu utanmaq, həya etmək, öz arzuları ilə cildlərini dəyişmək təşkil edir. Bu motivin ikinci bir maraqlı cəhəti ağacla bağlıdır. Aşağıdakı əfsanədə də dolayısı ilə a?acla qadın arasında yaxınlıq hiss edilir. "Fatma nənənin darağı" əfsanəsində başını yuduğu zaman yad kişinin onu görməsindən eymələnən Fatma nənənin darağı yerə düşür və orada darağa oxşar ağac bitir. Masallıda həmin ağaclara "Fatma nənənin darağı" deyirlər.
Türk mifologiyasında Fatmanın Humay ananın oxşarı olması haqqında bəzi faktlar diqqətçəkəndir. Humayın Fatma ilə əlaqəsi Azərbaycan əfsanələrində ağacla bağlıdır. Ancaq Humayın islamlaşdırılaraq Fatma olması əfsanələrdə duyulmur. "Fatma nənənin darağı" əfsanəsində ağac və Humayın bir-birinə qovuşması nəticəsində budaqlar daraq kimi təsəvvür olunur. Fatma nənə antropomorf obraz olsa da, o, əfsanədə reantropomorflaşaraq quşa (Humaya) çevrilir. Yerə düşən darağı da ağaca çevrilib ağac - quş - Humay - Fatma nənə semantikasında vasitə rolunu oynayır. Ağacın qoruyuculuq funksiyası Humaydan gəlir. Humay doğulan körpələri himayə edir. Ağac da qızları, oğlanları öz budaqları ilə görünməz edir, onları qoruyur, dağdan yıxılmağa qoymur. Daraq - meşənin simvoludur. "Sona uçan" əfsanəsində də Sona özünü qayadan atanda ağac onu saxlayır. Ağacın qoruyucu olmasını Sonanın dediyi sözlər - "məni doğma ağac dərəyə uçmağa qoymazdı" sözləri təsdiq edir.
Azərbaycan əfsanələrində quşa dönmənin (reinkarnasiyanın) mifdə tam əksi olan inkarnasiya prosesinə də rast gəlinir. Xalq təfəkküründə bu iki proses mahiyyətcə bir-birinin əksi olsa da, hər iki prosesdə quşun qadın kimi təsəvvür olunması onlarla evlənmənin mümkün olduğunu mifoloji fakt kimi ortaya qoyur. İnsanın mifoloji əcdada çevrilməsi onun təbiətindəki ikilikdən xəbər verir. Yəni qəhrəmanın keçmişi döndüyü quş və ya heyvanla bilavasitə bağlı olur. İbtidai cəmiyyətin ilkin mərhələlərində insan özünü təbiətdən ayırmırdı. Demək, o, ətrafındakı heyvanları da özü ilə bir kökdən hesab edirdi. Hər hansı ruhi yaxınlıq nəticəsində özünə yaxın canlıya dönməyi mümkün sayırdı. Bu isə ancaq onun şüurunda ölümlə bağlı mistik təsəvvürlərin nəticəsində reallaşmalı idi.
Ruhun bir canlıdan digərinə keçməsi isə animizm hadisəsidir. Bir həyatın sonunda ölüb, yeni həyatın, özü də totem heyvanın həyatında dirilmək məkan və zaman baxımından da təbii qavranılır. Əfsanələrin bir çoxunun tematik arxetipini etioloji miflər təşkil edir. Bu miflərdə şeylərin yaranması haqqında məlumat verilir. Eyni motivlər əfsanələrdə də təkrar olunur. Əfsanələrdə izahedicilik funksiyasına uyğun olaraq heyvanlar, quşlar, dağ, ağac, su, bulaq və s. elementlərin necə əmələ gəlməsi izah olunur. Azərbaycan əfsanələri içərisində ən çox yayılanı dağ haqqında olan təsəvvürləri əks etdirən nümunələrdir. Ağac kultunun struktur-semantik funksiyaları onun doğurduğu motivlərin rəngarəngliyindən asılıdır. Ağac kultunun motivlərini bir neçə qrupda birləşdirə, onların semantik funksiya və xüsusiyyətlərini qeyd edə bilərik.

Ramil Əliyev,
filologiya üzrə elmləri doktoru