III yazı

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Mətanət Yaqubqızının fikrincə, bütün faktlar bir daha sübut edir ki, Azərbaycanın müxtəlif regionlarında, xüsusilə də tədqiqata cəlb olunan bölgədə Xristian və İslam dinlərinin populyarlıq qazanmasından çox-çox əvvəl çoxsaylı Günəş məbədləri və Atəşpərəstlik dininin müxtəlif abidələri mövcud olub. Əslində Atəşpərəstlik ilə Günəşə sitayiş arasında müəyyən bənzərlik var. Hətta belə də demək olar ki, Atəşpərəstlik Günəşə sitayişin təzahür formalarından biri, yəni onun rəsmi din statusu qazanıb, özünəməxsus qayda və ritualları olan təzahür şəkillərindən biridir. Çünki günəş ən böyük atəş olduğu kimi, atəş də Günəşin yer üzərindəki ən bariz əlaməti, simvoludur. Günəşə sitayişin atəş simvolundan başqa bir sıra totemləri də mövcuddur. Bu totemlərin ən başlıcası və yayğın nümunəsinin keçi olduğu müxtəlif müəlliflər tərəfindən qeyd edilir. Məsələn, professor İlham Rəhimli "Azərbaycan teatr tarixi" kitabında qeyd edir ki, "Keçi, qədim zamanlarda Günəş Tanrısının yerdəki totemi sayılıb, zaman keçdikcə real obraz kimi əsatir və mərasim oyunlarının iştirakçısına çevrilib... ".
Bəzi müəlliflərsə sitayiş obyektinə çevrilmiş obyektləri, canlı varlıqları və cansız nəsnələri bir-biri ilə əlaqələndirmədən, müstəqil totemlər kimi təqdim edirlər, məsələn: "Şumerlərdə də keçi başlıca inamlardan olub... Bir çox əski xalqlar, o sıradan türk xalqları aya, günəşə, keçiyə, balığa tapınıblar... Keçi məhsuldarlığın bölgəsi, emblemi sayılırmış... Keçinin ölümü (qurban kəsmək) təbiətin ölümü və dirilməsi demək idi. ...Babilistan-Assuriya xalqlarında ən çox keçi (keçi həm də türklərdə bu missiyanı daşıyır) günəşin və məhsuldarlığın simvoludur.
Mətanət Yaqubqızının fikrincə, real həyatın bəzi faktları və varlıqları dini düşüncə çərçivəsində ilahlaşaraq totemə çevrilir, bədii düşüncə çərçivəsində isə rəmzləşir və simvollar yaradır. AMEA-nın müxbir üzvü Muxtar İmanov öz mülahizələri ilə sanki bu fikrə birbaşa dəstək verir: "...Sayaçı sözlərində təkənin (sürünün qabağında gedən erkək keçinin) ön plana keçməsi onun məhsuldarlıq simvolu olmasından xəbər verir". Bu fikir bizim fikrimizin bir növ məntiqi davamıdır. Belə ki, "keçinin ... məhsuldarlıq simvolu olması" real həyat varlığının simvollaşmadan öncə totemləşmiş olduğunu da təsdiq edir. Bu da bir həqiqətdir ki, totemləşməyən varlıq, heç bir zaman simvola çevrilə bilməzdi.
Keçi (kosa) Novruz bayramının atributlarından biridir və məhsuldarlığın, bərəkətin simvoludur. Novruz bayramı, Novruz adət-ənənələri bütün Azərbaycan xalqına məxsus olan mənəvi sərvətimizdir. F.ü.e.d. Seyfəddin Rzasoy muğanlılarda Novruz şənliyindən bəhs edərkən Novruz bayramının hansı din və dini-mifoloji dünyagörüşlərini özündə birləşdirdiyini belə qeyd edir:
1) qədim türklərin şamanizm dünyagörüşü; 2) qədim və erkən orta əsr türklərinin Tanrıçılıq dini; 3) qədim Azərbaycan və İran xalqlarının zərdüştilik dini; 4) islam dini və onun müxtəlif təriqət və məzhəbləri; 5) xristian türk xalqlarının simasında xristianlıq dini; 6) iudaist türk xalqlarının simasında musəvilik – iudaizm dini; 7) iki milyona yaxın buddist türklərin simasında buddizm dini və s.
Novruz bayramı müxtəlif etnos və xalqları vahid mədəniyyət fenomeni ətrafında birləşdirməklə xalqlararası harmoniya modeli kimi çıxış edir.
F.ü.e.d. S.Rzasoyun məqsədi bu mərhələləri göstərməklə yanaşı, nəinki Novruzun, hətta Azərbaycan xalqının hansı əski dini mərhələlərdən keçdiyini də nəzərə çatdırmaqdır. Məsələ burasındadır ki, bu dini mərhələlərdən nəinki azərbaycanlılar, demək olar ki, bütün dünya xalqları, o cümlədən də Şəki-Zaqatala regionu sakinləri də keçiblər. Tarixi araşdırma və faktlar da bunu sübut edir: Tanrıçılıqdan - Bütpərəstliyə - Bütpərəstlikdən - Zərdüştiliyə - Zərdüştilikdən - Xristianlığa – Xristianlıqdan - İslama keçid.
İndi isə bu inancların canlı şahidi olan tarixi abidələrimizə əsaslanaraq fikrimizi aydınlaşdırmağa çalışaq. Oğuz rayonunda şəhərin mərkəzində Oğuz alban məbədi var. Hazırda bu məbədin binasında tarix-diyarşünaslıq muzeyi fəaliyyət göstərir. Məbədin başında vaxtilə bərabər tərəfli kənarlarından günəş şüasını əks etdirən xəttlərlə əhatə olunan alban xaçı mövcud olub. Bərabər tərəfli xaçlar haqqında müxtəlif fikirlər söylənilir. "Xaç simvolu xristianlıqdan daha qədimdir. ... bərabər tərəfli xaç dörd elementi və ya dörd istiqaməti və küləyi simvollaşdırır. Hind fəlsəfəsində ... 4 qolu, 4 kosmik gücü (atəş, su, hava, torpaq) simvollaşdırır". Başqa bir mənbədə göstərilir ki, "dörd yönü göstərən xaç işarəsi bütünlüyü ifadə edirdi və Ayı təmsil edirdi".
"... Məbəd... Qayabaşı ( Bu kənd F.V.Qədirovun "Azərbaycan şimal müdafiə istehkamları (sabiq Qəbələ mahalının V – XIV əsr abidələri əsasında)" kitabında (s.69) səhvən Vartaşen (indiki Oğuz rayonu) rayonunun kəndi kimi gedib. Əslində bu kənd Şəki rayonuna aiddir – M.Y.) kəndinin cənub-qərbində Əlicançayın (Oğuz rayonunda çay ) şərq sahilindəki yüksəklikdə yerləşir. Yerli əhali bu yüksəkliyə Qalatap (Tap – Azərbaycan dilinin bəzi dialekt və şivələrində "düzənlikdə yüksəklik, təpə; su çıxmayan düz yer; dağ döşündə düzənlik, dağ düzənliyi; ətrafı dərə və yarğanla əhatə olunmuş düz sahə" mənalarında işlədilir-M.Y). deyir... Tikinti sahəsinin dairəvi formada olması burada yerləşən abidənin də dairəvi olduğunu söyləməyə imkan verir".
Şəki-Zaqatala bölgəsi müxtəlif dillərin və dinlərin birgə, yanaşı yaşadığı regiondur. Burada müxtəlif inancların göstəricisi olan abidələrimiz var və bu abidələr tarixi izlərimiz kimi region xalqlarının həyatının hər bir sahəsində özünü göstərməkdədir. Qeyd etdiyimiz kimi, bu bölgədə istər məbədlər, istər kilsələr, istərsə də məscidlər bu dinlərə sitayişin bariz göstəricisidir. Maddi mədəniyyət abidələrimiz həm də insanların lap qədimdən dostluq münasibətlərini özündə əks etdirir.
Tarixən Günəşə, Aya sitayiş (Əslində bu inanc bütün bölgə əhalisinə aiddir-M.Y) edən udilər Albaniyanın başqa sakinləri kimi IV əsrin əvvəllərində Suriyadan keçmiş monofizit məzhəbli xristianlığı qəbul ediblər. VII əsrdə Azərbaycanın ərəblər tərəfindən işğalı ilə əlaqədar olaraq ölkədə yeni din – islam dini meydana gəldi. Lakin yerli əhalinin bir hissəsi, o cümlədən udilərin dağlıq ərazilərdə məskunlaşan hissəsi islam dinini qəbul etməyib, xristianlıqlarını qoruyub saxlayıblar. Udilər yeganə aborigen Azərbaycan xalqlarındandır ki, İslam dinini qəbul etməyib. 1836-cı ildən qriqoryan təriqətini qəbul etdikləri üçün bu cəhəti nəzərə alan bəzi müəlliflər udiləri səhvən erməni sayıblar.
Müəllif bu fikri qeyd etdikdən sonra hansı müəlliflərin məhz bu yanlışlıqlara yol verdiyini ətraflı şəkildə göstərərək udilərin ermənilərə qətiyyən aidiyyatı olmadığını sübuta yetirməyə çalışıb: "...Xristian dinini saxlamış oldular. Bundan istifadə edən erməni kilsəsi tədricən udilərin qriqoryanlaşdırılması prosesinə başladı... udilərin hansı qədim dinə mənsub olması sualına cavab verməklə biz Azərbaycanın və ümumilikdə isə Qafqazın köklü əhalisi ilə ermənilərin heç bir əlaqəsi olmaması faktını da açıqlamış oluruq".
Müəllif udilərdən bəhs edərək qeyd edirdi ki, udilər məcburi şəkildə xristianlaşdırılmasına baxmayaraq, öz əski inanclarına etiqad etməkdə davam edirdilər. Hətta xristianlığı qəbul edəndən sonra belə udilər özlərinin bütpərəst etiqadlarının baş səcdəgahı olan Aya sitayişi davam etdirirdilər. Xristian udilər indi də qədim dualarını oxuyarkən çox vaxt üzlərini Aya tərəf çevirirlər.
Alban-Udi Xristian Dini İcmasının sədri Robert Mobili "Udilər: dil, din və etnoqrafiya" kitabında udilərin Ayla bağlı inanclarını aşağıdakı kimi əsaslandırır: "İndinin özündə də xristian udilər çox vaxt öz dualarını Aya ünvanlayırlar. Təsadüfi deyil ki, bu müqəddəsliyin Alban-Udi dilindəki adını "Xaş" xaçın adı və simvolu ilə əlaqələndirirlər. Udi dilində "xaşdesun", "pul xaş" terminləri "xaç çəkmək" mənasında bu gün də işlədilir... Müqəddəs Yelisey kilsəsi, Müqəddəs Georgi ocağı, Komrat ocağı, Çotari ocağı (Bu məbəd hazırda fəaliyyət göstərən yeganə alban xristian məbədidir-M.Y.) Yalovlu təpə ocağı, Bulun ocağı"; onların odla (ocaqla) əlaqəsi həmin adların etimologiyasından başqa formalarında da öz əksini tapır – yəni daş yığını və üzərində şam. Fakt olaraq Ocağın sakral rolu kilsələrdən daha üstün olub".
Robert Mobili "xaç" sözünü udi dilindəki "xaş" sözü ilə bağlayır. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Mətanət Yaqubqızının fikrincə, bunu belə başa düşmək lazımdır ki, udi dilində işlənən "xaş" sözü və bu sözün iştirakı ilə işlənən "xaşdesun", "pul xaş" və buna bənzər digər ifadələrdəki bu söz udi dilinə məhz Azərbaycan dilindən keçib. Çünki bunun əksini təsəvvür etmək belə mümkün deyil. Belə ki, hazırda təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Türk dünyasında, yəni Türkiyə, Özbək, Qazax, Qırğız türkcələrində də xaç mənasında məhz "xaç", "haç" sözləri və ya onun müxtəlif fonetik variantları işlədilir. Əgər bir anlığa düşünsək ki, bu söz yaxın təmas nəticəsində Azərbaycan dilinə udi dilindən keçib, o halda ortaya belə bir cavabsız sual çıxar: Bəs bu söz Türkiyə, Özbək, Qazax, Qırğız türkcələrinə necə daxil olub? Bizcə, "xaç" sözünün ilkin variantı "haç" şəklində olub "haça" sözündən əmələ gəlib. Yəni "haça" sözündəki "a" saitinin düşməsi nəticəsində əmələ gəlib. Sifət bildirən sözlərdə son saitin düşməsi ilə isim əmələ gəlməsi və ya isimlərə müvafiq sait artırmaqla sifətin əmələ gəlməsi türk dilləri üçün xarakterik bir haldır. Bizcə, artıq qeyd etdiyimiz kimi "xaç" sözü bu gün də dilimizdə işlənməkdə olan "haça" sözü əsasında formalaşıb. Məlum olduğu kimi, haça ağacın budaqlarının gövdəsinə birləşdiyi hissəyə deyilir. İstər iki, istər üç, istərsə də daha çox saylı budağın gövdəyə birləşməsi isə mahiyyətdə heç nəyi dəyişmir və buna da haça deyilir. Bu səbəbdən də "xaç" sözünün "haça" sözündən əmələ gəldiyini düşünmək daha doğru və məntiqidir.