Kitabın hansı dildə yazılması mübahisə obyekti olaraq qalmaqdadır

Qorqudşünaslıqda "Dədə Qorqud Kitabı"nın hansı dildə yazılması mübahisə obyekti olaraq qalmaqdadır. Elə buna görə də bu məsələ ilə bağlı mövcud fikirləri saf-çürük etmək, problemin həlli yollarını, onun görünən və görünməyən tərəflərini müəyyənləşdirmək zərurəti yaranır. İlk olaraq qorqudşünaslıqdakı fikirlərə diqqət yetirək. V.Bartold "Dastan"ın coğrafi koordinatlarını məhz Qafqaz mühiti ilə əlaqələndirir və belə qənaətə gəlir ki, Dədə Qorqud adı ilə bağlı olan "Dastan"ın Qafqaz mühitindən kənarda yaranması qeyri-mümkündür. O.Gökyay "Kitab"ın dilindən bəhs edərkən əsası olmayan, qeyri-dəqiq fikirlər irəli sürür: XIV əsrdə Azərbaycan dili müstəqil bir dil kimi ortada yoxdur; "Dastan"ın dili Azərbaycan və qədim Anadolu dillərinin parçalanmadığı müştərək "səlcuq dili" hesab olunmalıdır... Burada bir cəhəti də qeyd etmək yerinə düşür: O.Ş.Gökyay "Kitab"ın Azərbaycan dilində yazıldığını tutarlı faktlarla arqumentləşdirən türk alimlərinin mövqeyini də qəbul etmir. Bu hadisəyə münasibət bildirən F.Zeynalov və S.Əlizadə yazır: "O.Şaiq dastanların Azərbaycan dilində yazıldığını iddia edən M.Ergini tənqid edir. O, M.Erginin əlin qurusun, qulluq etmək, incimək, daşa dönmək, əylənmək (durmaq), beşikkərtmə və s. söz və ifadələri Azərbaycan dilinə aid etməsinə etiraz edir. Bizcə, burada O.Şaiq haqlı deyil...";
Azərbaycan qorqudşünaslığının təməlini qoyan Əmin Abid "Əşirət dövründəki Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında vəsiqələr" adlı məqaləsində "Dədə Qorqud" dastanını Azərbaycanda və Şimali İranda yaşayan türklərin ədəbiyyatına aid ən qədim vəsiqə adlandırır"; B.Çobanzadə "Dədə Qorqud" dastanının tədqiqi ilə məşğul olan ilk alimlərdən biri kimi dəyərləndirilir. Burada A.Babayevin dəqiqləşdirdiyi iki faktı eynilə təqdim edirik: "...Alimin Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının arxivində saxlanan şəxsi işindən öyrənirik ki, alim 1933-cü ilə aid elmi-tədqiqat hesabatında yazır: "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının dili" adlı elmi-tədqiqat işini tamamlamışam". Bu cür faktlar onu deməyə əsas verir ki, Azərbaycan qorqudşünaslığının əsası heç də H.Araslı yox, Bəkir Çobanzadə, Əmin Abid kimi alimlər tərəfindən qoyulub (hər iki alim repressiya qurbanı olub – 1937-ci ildə öldürülüb); B.Çobanzadə yazır: "Türk sistemli dillərdə bulunan epik mahiyyətli və "Şahnamə" ilə, bizə görə, daha konkret və sıx əlaqə saxlayan əsərlərdən də qədim Azərbaycan türk dilində yazılmış olan "Dədə Qorqud" kitabıdır. Əvvələn, "Şahnamə" adının da göstərdiyi kimi, əsas etibarilə İran şahlarının dastanı olduğu halda, "Dədə Qorqud" oğuz xanlarının dastanıdır". B.Çobanzadə fikirlərini elə dəqiq ifadə edib ki, əlavə izahlara ehtiyac qalmır: "... qədim Azərbaycan türk dilində yazılmış olan "Dədə Qorqud" kitabıdır".
Ə.Dəmirçizadə "Kitab"ın Azərbaycan dilində yazıldığını bir neçə prizmadan təsdiqləyir: a) "Kitab"a türk dastan yaradıcılığı kontekstində yanaşaraq onun Azərbaycan türklərinə məxsus olduğunu əsaslandırır: "Alpamış özbəklərin, "Alpamıs" qazaxlarındır. İçərisində Alp-Bamsı, yəni Bamsı Beyrəyə aid xüsusi boy olan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanları isə azərbaycanlılarındır"; b)"Dastan"ın yaranma, formalaşma tarixi ilə bağlı maraqlı mülahizələr irəli sürür: "Buna görə də biz deyə bilərik ki, "Dədə Qorqud" dastanlarını IX-XII əsrlər arasında Azərbaycanda ümumxalq Azərbaycan dilində azərbaycanlı dədələr, ozanlar yaratmış və yaymışlar; çox güman ki, təqribən bu dövrdə də həmin dastanlar toplanıb yazıya köçürülüb "Kitabi-Dədə Qorqud" düzəldilmişdir"; c)"Dastan"dakı qrammatik şəkilçilərə istinad etməklə onun Azərbaycan dilində olduğunu xüsusi olaraq vurğulayır: "-andə, -əndə (Hər atanda on iki batman taş atardı). Bu şəkilçi indi də Azərbaycan dilində canlıdır və digər türk dillərindən Azərbaycan dilini fərqləndirici bir əlamət kimi işlənməkdədir. Müəllifin hər üç tezisi bütün parametrlərinə görə elmi və inandırıcıdır.
M.Ergin "Kitab"ın dilindəki çoxsaylı antroponim və toponimlərin Azərbaycanla bağlılığını qeyd etməklə kifayətlənmir, eyni zamanda "Kitab"ın leksikası, frazeologiyası, morfologiyası və sintaksisinin daha çox Azərbaycan dili üçün səciyyəvi olduğunu göstərir.
X.Koroğlu "Oğuz qəhrəmanlıq eposu" əsərində "Dədə Qorqud kitabı"nı təkcə Azərbaycan yox, həm də türk, türkmən oğuznaməsi kimi səciyyələndirir "Kitab"ın məhz Azərbaycan dilində yazıldığı F.Zeynalov və S.Əlizadə tərəfindən tutarlı faktlarla əsaslandırılıb. Burada yalnız bir faktı xatırladırıq: "...Eyni sözü "Sallaqxana" sözü haqqında da demək olar. O.Şaiq bu sözün selx (ərəb) və xana (fars) sözlərinin birləşməsindən ibarət olduğunu, Azərbaycan dilinə qətiyyən aid olmadığını söyləyir. Bizcə, bu, Nəsimidə işlənən sallax (dəri soyan) sözü ilə xana sözünün birləşməsindən ibarətdir. Məsələn: Soyun, ey murdar sallaxlar Nəsiminin tənini. Bu söz ancaq Azərbaycan dilində "heyvan kəsilən yer" mənasında işlənir".
Ş.Cəmşidov "Kitab"ın dilindəki Bərdə, Gəncə, Əlincə kimi toponimlərin müasir Azərbaycan toponimləri sistemində eynilə işlənməsini göstərməklə yanaşı, müasir Azərbaycan onomastikası üçün səciyyəvi olan Alpan kəndi, Bayındurlu kəndi, Dondarlı kəndi, Bayındır çayı, Qazangöl düzü, Qaraçuq dağı və s. toponimlərin "Kitab"ın dili ilə səsləşdiyini də əsaslandırmağa çalışır. Ş.Cəmşidov "Kitab"ı türkmən eposu hesab edən B.A.Karrıyevin əsərlərini təhlil süzgəcindən keçirir, onun birtərəfli mövqe tutduğunu faktlarla sübut edir: "B.A.Karrıyev müxtəlif vaxtlarda yazdığı bu məqalələrdə "Kitabi-Dədə Qorqud"u bütünlüklə türkmən eposu elan edir və hətta Drezden nüsxəsinin guya türkməncə yazılmış ilk orijinaldan "azərbaycancalaşdırılaraq köçürülmüş nüsxə" kimi qələmə verir... Əlbəttə, bu fikir tamamilə səhvdir. Bütün ədəbi, etnik xüsusiyyətləri, dili, hadisələrin coğrafi yeri və s. əlamətlərindən aşkar göründüyü üzrə, "Kitabi-Dədə Qorqud" tanıdığımız şəkildə, Azərbaycanda formalaşıb qələmə alınıb..."
T.Hacıyev "Kitab"ı Oğuzların tarixi coğrafiyası koordinatları kontekstində izah etsə də, onu Azərbaycan Oğuznaməsi hesab edir: "Şübhəsiz, dastan konkret zaman kəsiyində yaranmadığı kimi, onu mütləq coğrafi koordinata yerləşdirmək zorakılıq sayılardı. Bu, oğuznamədir: oğuzlar tarixən müxtəlif ərazilərdə dövlətlər yaratdığından burada oğuzların tarixi coğrafiyasının izləri görünməkdədir. Oğuzların tarixi coğrafiyası, Sibiri çıxmaqla, təxminən bugünkü türk dövlətlərini əhatə edir. Həmin coğrafiyada çoxlu oğuznamələr yaranıb. Əlimizdə olan əsər, deyildiyi kimi, məhz Azərbaycan oğuznaməsidir".
A.Axundov "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanını Azərbaycan xalqının və onun dilinin abidəsi adlandırarkən yazır: "Fonetik səviyyədə "Kitabi-Dədə Qorqud"da bəzi səslərin, məsələn, b və m samitlərinin söz başında (anlautda) müvazi işlənməsi ümumdanışıq dilinin hələ tam formalaşmadığını, yəni oğuz və qıpçaq dilləri ünsürlərinin "mübarizəsinin" hələ başa çatmadığını göstərir; misallar: Xan qızı səbəbi nədir, degil maηa. "Hay Dirsə xan, baηa qəzəb etmə (yenə orada). Bu m//b müvaziliyinin ər-arvad arasında özünü göstərməsi onlardan birincisinin qıpçaq, ikincisinin isə oğuz tayfalarına mənsubluğuna dəlalət edir və dastanın qədimliyinə, oğuz və qıpçaqların bir "dövlət daxilində"mi deyək, hələ bərabər mövcud olduqları dövrünə aid olmasını göstərir" . A.Axundova görə, söz başında "m" samitinin işlənməsi (maηa forması) qıpçaq əsilli Dirsə xana, "b" samitinin işlənməsi (baηa forması) isə Dirsə xanın Oğuz əsilli xatununa aiddir. "Kitab"ın Drezden nüsxəsi, eləcə də Zeynalov – Əlizadə nəşri (Bakı, 1988) müəllifin fikir-lərinin düzgün olmadığını göstərir. Belə ki, həm Dirsə xanın, həm də onun xatununun dilində hər iki formanın işlənməsi müşahidə olunur: Dirsə xanın dilində - "Bu qara eyib baηa ya bəndəndür, ya xatundandur"; "Xan qızı, səbəbi nədir, degil maηa!"; Dirsə xanın xatununun dilində: "Hay Dirsə xan, baηa qəzəb etmə!"; "Aslanla qaplana bir oğul yedirdiηsə, degil maηa!" Yeri gəlmişkən, "maηa" forması təkcə Dirsə xan və onun xatununun dili deyil, ümumən "Kitab"ın dilində üstün mövqedədir, "baηa" formasına isə az rast gəlinir... Bu cəhət "mən" və "bən" formalarında da özünü göstərir. Belə ki, "Kitab"ın dilində 403 dəfə mən, 54 dəfə bən forması işlənib.
"Kitab"ın Azərbaycan dilində yazıldığını arqumentləşdirən yuxarıdakı çoxsaylı faktların sırasına aşağıdakıları da əlavə etmək lazım gəlir: "Kitab"ın antroponimlər sisteminə daxil olub, müasir Azərbaycan antroponimləri sistemində işlənməyən adların bir hissəsi 1723-28-ci illərdə Osmanlı məmurları tərəfindən tərtib edilmiş "Dəftəri-müfəssəli-əyaləti Tiflis" adlı topluda eynilə işlənmişdir: Qorqud Mirzə oğlu, Nəbi Dondar oğlu, Nəbi Xızır oğlu, Məhəmməd Uruz oğlu, Bədirxan Qazan oğlu, Bamsı Çayam oğlu, Pirməhəmməd Qaragünə oğlu və s. (Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri. Borçalı və Qazax (1728-ci il).
Müasir Azərbaycan antroponimləri sistemində işlənməyən Bamsı, Qazan, Qaragünə, Dondar, Uruz kimi şəxs adlarının 1723-28-ci illərə aid sənədlərdə işlənməsi "Kitabi-Dədə Qorqud" motivlərinin ən azı XVIII əsrə qədər xalqımızın folklor yaddaşında yaşamasından xəbər verir. Qeyd edək ki, bu cür faktlara Türkiyə və Türkmənistan tarixində rast gəlinmir; "Kitab"ın poetik strukturundakı "...Aydan arı, gündən görkli qız qardaşıη Banıçiçəgi//Bamsı Beyrəgə diləməgə gəlmişəm" misraları ilə bitən sintaktik bütöv Oğuz elində elçiliyin (qız istəmənin) poetik dillə ifadəsidir.Həmin sintaktik bütöv müasir Azərbaycan etnoqrafiyasında nisbətən dəyişikliyə uğramış şəkildə mühafizə olunur: "...Gəlin aparmağa gəlmişik! Dirəyinizi qoparmağa gəlmişik// Ürəyinizi qoparmağa gəlmişik". Forma və semantikasına görə "Kitab"la səsləşən bu tip parçalara türk, türkmən və qaqauz ədəbiyyatında, demək olar ki, rast gəlinmir. Göründüyü kimi, bu faktlar "Kitab"ın məhz Azərbaycan dilində yazıldığını müxtəlif bucaqlardan təsdiqləyir.

Əzizxan Tanrıverdi,
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor