Çox maraqlı, zəngin və qədim tarixi olan meyxananın xalqın həyatı və məişətində geniş yer almasına baxmayaraq, cəmiyyətdə ona münasibət heç də birmənalı olmayıb: bir çox hallarda meyxana ciddi ədəbiyyat nümunəsi hesab edilməyib, ifasına qadağalar qoyulub. Bu səbəbdən də folklorun digər janrları kifayət qədər sistemli və ardıcıl tədqiq olunduğu halda, meyxana ədəbiyyatşünaslığın da diqqətindən kənarda qalıb. Artıq folklorun ən dinamik janrlarından birinə çevrilmiş meyxananın təşəkkülü və inkişaf mərhələlərinin, genetik qaynaqlarının, folklorun digər janrları ilə oxşar və fərqli xüsusiyyətlərinin, sənətkarlıq məsələlərinin, janr rəngarəngliyinin, semantik və struktur aspektlərinin öyrənilməsi bu gün olduqca vacibdir.
Meyxana ustaları və meyxanalar haqqında Qılman İlkin, Balasadıq, Rəhimağa İmaməliyev, Elçin, Vilayət Quliyev, Təvəkkül Səlimov, Vəli Həbiboğlu, Abbasqulu Nəcəfzadə, Qorxmaz Əlili, Aytac Rəhimova, Nizami Tağısoy və b. müəlliflər araşdırmalar aparıb və dəyərli fikirlər söyləyiblər. İki müəllifin – A.Rəhimovanın "Azərbaycan poeziyasında meyxana janrı" və N.Tağısoyun "Meyxananın poetikası" adlı əsərləri xüsusilə qeyd edilməlidir. A.Rəhimova adı çəkilən əsərində meyxana janrının milli musiqinin inkişafında əhəmiyyətini, meyxanaların struktur - kompozisiya strukturunu və bir çox başqa problemləri ilk dəfə araşdırıb. N.Tağısoy isə (Z.Zakariyya ilə həmmüəllifdir) mövzuya daha əhatəli yanaşır və meyxananın tarixi, nəzəri məsələləri, kompozisiyası, üslubu və bir çox zəruri məsələləri sistemli şəkildə tədqiq edib, elmi cəhətdən əsaslandırılmış orijinal nəticələr əldə edib.
Araşdırmalar təsdiq edir ki, yaranma tarixi baxımından meyxananı yaxın yüzilliklərin ədəbi faktı kimi qəbul etmək doğru deyil. Çünki onun struktur əlamətlərini təşkil edən elementlərin bir çoxu qədim folklor örnəklərindən bəhrələnir. Bəzi nüfuzlu mütəxəssislər də meyxananın təşəkkül tarixinin çox-çox qədimlərə getdiyini bildirirlər. Məsələn, tarix elmləri doktoru T.Səlimov meyxanaların "ən azı 550-600 illik ənənəyə söykəndiyini" qeyd edir. Professor N.Tağısoy isə meyxanaların qam-şaman ənənələrindən, ozan-aşıq sənətindən qidalandığını bildirir: "Meyxanələrin tarixinə ekskurs etdikcə, onların şifahi söz sənətinin digər nümunələri kimi qaynaqlarının uzaq keçmişə, bir tərəfdən, qam-şaman ənənələrinə, ozan-aşıq sənəti ilə müəyyən paralellərinə, digər tərəfdən, müsəlmanlığın Azərbaycan türkləri içində genişlənməsi və dərvişliyin yayılması ilə bağlayırıq. Bu baxımdan, bəlkə də dərviş mərsiyələri və qəsidələri meyxanələrin inkişafına daha çox təsir göstərib. Sonrakı dövrlərdə ictimai-siyasi, iqtisadi-mədəni durumdan asılı olaraq, meyxanə sənətinin inkişafı dolanbac, eyni zamanda mürəkkəb yol keçməklə formalaşıb, cilalanıb".
Meyxana ilə təmaslaşan elementlər xalq tamaşalarından olan "Kosa-kosa" oyununda da müşahidə edilir. Novruz bayramı ilə əlaqədar ifa olunan "Kosa-kosa" kimi yığcam süjet və struktur əlamətləri ilə seçilən xalq tamaşasında əksini tapan, incə yumorla cilalanan mətn, mətnə oynaq və emosional təsir aşılayan ritm, xüsusən də ifanın təkrarlanan nəqərat hissəsi meyxanaya məxsus elementləri yada salır. Mülahizəmizin təsdiqi üçün əvvəlcə xalq tamaşasında üçüncü şəxsin dilindən deyilən bir bəndə nəzər salaq:

Köhnə motal başında,
Qələm oynar qaşında.
Yüz əlli beş yaşında,
Gör nə cavandır kosam.

Analoji məqamı xarakterik bir meyxana mətnində də görmək mümkündür:

Ürəyimə vurub yara,
Baş götürüb gedim hara?
Evdə olub günüm qara,
Mən niyə evləndim, axı?

...Böyük müsibət çəkirəm,
Kartof soyub, ət çəkirəm.
Vallah, xəcalət çəkirəm,
Mən niyə evləndim, axı?

Müqayisə predmeti kimi hər iki mətndə incə yumor hissi, oynaq ritmə söykənən məzmun planı təmaslaşan başlıca xüsusiyyətlərdir. Lakin bu məqamı qabartmaqla heç də o fikri təlqin etmirik ki, əski ayin və mərasimləri özündə cəmləşdirən "Kosa-kosa" oyunu öz başlanğıcını meyxanadan götürür. Folklor mətnlərində xalq şeirinin müxtəlif formalarından geniş istifadə edilməsi təbii hal olduğundan burada da bir tərəfdən ayrı-ayrı folklor janrlarına məxsus elementlərin növbələşməsi və sinkretizmdən söhbət gedə bilər, digər tərəfdən isə bu məqam eyni, yaxud, oxşar məzmunlu fikir və ideyanın daxili məntiqindən irəli gələn keyfiyyət kimi də dəyərləndirilə bilər.
Analoji təsirlənmə və bəhrələnmələr meyxanalarla hərbə-zorbalar, qaravəllilər və deyişmələr arasında da müşahidə olunur. Deyişmələrdə olan iştirakçıların sayının, təxminən meyxanalardakı şəxslərin sayına bərabər olması, qarşılaşma səhnələrindəki ahəng və ritmə əsaslanan mizanın eynitipli xarakter daşıması bu janrlar arasında nəzərə çarpan müştərək xüsusiyyətlərdir. Elmi ədəbiyyatda müşairə adlandırılan deyişmələrin böyük bir qisminin satirik-məzəli məzmun daşıması faktdır. Belə bir məzmun və mündəricə meyxanalara da xas olan əsas keyfiyyət göstəricilərindəndir.
Müşairələr qarşılaşan şairlərin həyata, dünyaya münasibətlərinin mütərəqqi mahiyyətini göstərdiyi kimi, tərəflərin baxışlarında özünü büruzə verən təzad və ziddiyyətləri də nümayiş etdirməkdədir. Başqa sözlə, deyişmələr, əsasən qarşı tərəfə etiraz kimi səslənir, konkret fikir və ideyaya antitezis şəklində qurulan mətn boyu bu fikir ayrılığı davam etdirilir. Belə bir vəziyyət meyxanalar üçün də əlamətdardır.
Tarixi-mədəni və ədəbi-estetik mahiyyət daşıyan meyxana Azərbaycan xalqının, xüsusilə Bakı, Maştağa və Abşeronun digər kəndlərinin zəngin sənət nümunəsidir.
Meyxana janrının təşəkkül tapdığı coğrafi məkanın spesifik cəhətlərini aydınlaşdırmadan onun regional xüsusiyyətləri barədə geniş təsəvvür yaratmaq qeyri-mümkündür. Müşahidələr təsdiq edir ki, Bakı və ona ərazi baxımından yaxın kəndlərdə daha geniş yayılan və sonralar kütləvilik qazanan meyxana yazılı ədəbiyyatla, qəzəl, qəsidə və digər klassik şeir şəkilləri ilə paralel inkişaf edib, bəzi yazılı ədəbiyyat nümunələri ilə sıx təmas və bəhrələnmə istiqamətində pərvəriş tapıb, onun forma və məzmununa yazılı ədəbiyyatdan gələn müəyyən elementlər, detallar daxil olub, bir janr kimi meyxana yetkin bir səviyyəyə çatıb.
Bakı və ona yaxın ərazilərdə şəhər mühitinin bilavasitə təsiri altında formalaşan klassik şeirin, muğam sənətinin yaşarı xüsusiyyətlərinin qorunub saxlanılması ənənə halını alıb, bu sahələr ümumi bir vəhdət halında birləşib, biri digəri üçün zəmin və inkişaf rolunu oynayıb. Çoxəsrlik poetik ənənələri olan qəzəliyyatın, klassik muğam ifaçılığı kimi ciddi yaradıcılıq sahələrinin Bakı mühitində təşəkkül tapıb formalaşması onu təsdiqləyir ki, belə bir struktur biçim eyni vaxtda satirik və baməzə bir janra da tələbatı gerçəkləşdirib.
Beləliklə, klassik üslubda qələmə alınan qəzəllər, onların muğam üstə oxunması, yerli və qonşu ərazilərdə yaranan qəzəlxan şairlərin, eynilə şifahi xalq ədəbiyyatındakı deyişməni xatırladan müşairəsi, şeirləşməsi, rədif tutub bədahətən bəhsləşmə, tədricən satirik məzmuna maraq və meylin formalaşmasına gətirib çıxarıb, hər üç sahə (qəzəl yaradıcılığı, muğam ifaçılığı, meyxana janrı) müxtəlif tədbirlərdə - el şənliklərində, bayramlarda, xüsusən toylarda məclis iştirakçılarının, geniş xalq kütlələrinin dərin maraqla izlədikləri musiqili-əyləncəli teatrlaşmış proqram səviyyəsinə yüksəlib.
Şübhəsiz ki, meyxananın yetkin bir səviyyəyə gəlib çatmasında toylar xüsusi rol oynayıb, meyxanaya bu məclislərdə bəzən toydan sonra, bəzi hallarda ayrı-ayrı ifaların növbələşməsi əsasında yer ayrılıb. Q.İlkin yazır: "Toy bir neçə gün və bəzən bir həftə uzanardı. Toy qurtarıb, camaat dağılışandan sonra bəyin yaxın adamları yığışıb meyxana deyərdilər. Dövrə vurub oturmuş adamlardan iki nəfər ortada oturub, meyxanaya başlardı. Meyxana deyənlər, adətən bədahətən şeir deyən adamlardı. Bəhsə girişir, bir-birlərini və habelə ayrı-ayrı adamların eyiblərini tənqid edərdilər. Onların deyişmələrində satira və yumor bir-birlərinə qarışardı. Şeirlərin nəqaratını dövrə vurub oturmuş adamlar təkrar edərdilər. Meyxana bəzi hallarda dünbəklə (zərb aləti ilə - N.R.) müşayiət olunardı".
Beləliklə, deyilənlərdən bir daha aydın olur ki, meyxana folklorla yazılı ədəbiyyatın sintezindən yararlanan, onlardan forma-məzmun, şəkli xüsusiyyət əxz edən janr kimi təşəkkül tapıb. Meyxana Abşeron folkloruna məxsus janrlardan biridir. O, Abşeron kəndlərinin toylarından tutmuş məhəllədə adi dost yığıncaqlarına qədər səslənən folklor nümunəsi, müxtəlif insan təbəqələri tərəfindən qəbul olunan və sevilən sənətdir. Meyxana tarixə, gerçəkliyə, gündəlik olaylara, mədəniyyət faktlarına, ictimai-siyasi hadisələrə tribunadan, səhnədən, ekrandan görünən şəxslərə meyxanaçıların yumorlu, satirik baxış bucağıdır, xalqın meydan həyatına xas qavrayış tərzinin qafiyəli şeir formasında ifadəsidir. "Meyxanə xalqın sosial-məişət həyatının müxtəlif sahələrini əks etdirməklə, onun milli xarakterini, tarixini, poetik ənənələrini artırmaqla ona xidmət edib və bu gün də etməkdədir".
Əlavə edək ki, digər xalqların da (Almaniyada meysterzingerlər, Fransada trubadurlar, Rusiyada, xüsusən slavyan mənşəli xalqlarda çastuşkalar) folklorunda meyxana janrının xüsusiyyətlərinə bənzəyən əlamətlərə (ritm, bədahətən söyləmə və s.) rast gəlmək mümkündür.
Meyxana sənəti xalqa çox yaxın və doğma olan bir sənətdir. Meyxana ustalarının taleyi xalqın taleyi ilə sıx bağlı olduğundan və xalqın həyat və məişətinin müxtəlif problemləri, qayğıları, sevinci və kədəri, adət-ənənələri, istək və arzuları bu sənətdə əks olunduğundan bu realist sənət növü həmişə xalq tərəfindən sevilmiş və yüksək dəyərləndirilib. Xalq toylarda, bayram şənliklərində, müxtəlif tədbirlərdə meyxana ustalarına ehtiramla yanaşıb, onlara sonsuz məhəbbətini bildiriblər. Meyxanalarda işlədilən sözlər və obrazlı ifadələr xalq dilindən alınıb, həm əruz, həm də heca vəzninin oynaq, axıcı formaları ilə ifadə edilib. Meyxananın musiqi üslubu, ritmik xüsusiyyətləri də həmişə xalq ruhuna yaxın olub.


Nazim Rzayev
araşdırmaçı