Oyun at üstündə oynanılan futbolu xatırladır

Çövkan və ya "quy bozi" adlı oyun Şərqdə məşhurlaşıb və hətta Avropaya da "at polo"su adı ilə gedib çıxıb. Çövkan oyunun qaydası belədir: 150-200 m uzununda və 60-120 m enində meydança seçilir. Qapının eni 3 m olur. Oyun çomağa bənzər "çövkan" adlı ucu əyri ağacla oynanılır. "Çövkan" sözü leksik-semantik baxımdan "çomaq" və "çubuq" sözlərinə yaxın görünür. Funksional baxımdan da bu yaxınlıq özünü təsdiq edir. Bizə görə "çövkan" sözü o tərəf-bu tərəfə sürətlə hərəkət etmək mənasını bildirən "çoumaq" felindən olmalıdır. Belə hərəkət edən adama "çouyan"/çouqan" deyilir. Bəzən də adamdan soruşurlar: "Nə çouyursan?" - yəni nə o yan-bu yana qaçırsan? Bu sözün Şirvan rayonlarının dialektlərində qorunduğunu bilirəm. Oyunun xarakteri də bu sözdə ifadə olunan mənaya uyğundur. Oyun at üstündə oynanılan futbolu xatırladır. Oyunda istifadə olunan top ağacdan olur. Oyun iki komanda arasında oynanılır. Hər komandada 6 oyunçu, 4 hücumçu və 2 müdafiəçi olur. Oyunçuların hər biri rəqib komandanın qapısından top keçirməyə çalışır. Hər dəfə qapıdan top keçəndə oyun mərkəzdən başlanır. Oyunçulara oyun xəttindən kənara çıxmaq, oradan top vurmaq, atı və ya oyunçunu vurmaq qadağandır. Oyun iki hissədən ibarət olur, hər hissə 15 dəqiqə, aradakı fasilə 10 dəqiqə olaraq müəyyənləşdirilir. Qaydaları pozan oyunçuya görə cərimə zərbələri təyin edilir və ya oyun qaydalarını pozan oyunçu meydançadan çıxarılır. "Komanda oyun növü olan çovqan yarışları eramızın birinci minilliyinin ortalarında formalaşıb, yüzillər ərzində Azərbaycanda, Orta Asiyada, İranda, Türkiyədə, İraqda və qonşu ölkələrdə məşhur olub. Mənbələr XII əsrdə İslam dünyasının mədəni mərkəzlərindən olan Bağdadda, Orta Şərq ölkələrinin at çaparları arasında tarixdə ilk beynəlxalq çovqan yarışlarının keçirildiyini göstərir.
"Çovqan yarışlarının Azərbaycanda çox qədimdən məşhur olduğu faktlarla təsdiqlənir. Örənqalada aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan şirli qab üzərində çövkən oyununun təsvir edildiyi rəsm bu oyunun IX əsrdə Beyləqan şəhərində yayıldığını əyani sübut edir. "XIX əsrdə Hindistandan İngiltərəyə gətirilən bu oyun getdikcə inkişaf etdirilib, yeni qaydalar əsasında Amerika və Avropa ölkələrində yayılmağa başlayıb".
"Çovqan yarışlarının Azərbaycanda çox qədimdən məşhur olduğu faktlarla təsdiqlənir. Örənqalada aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan şirli qab üzərində çövkən oyununun təsvir edildiyi rəsm bu oyunun IX əsrdə Beyləqan şəhərində yayıldığını əyani sübut edir. "XIX əsrdə Hindistandan İngiltərəyə gətirilən bu oyun getdikcə inkişaf etdirilib, yeni qaydalar əsasında Amerika və Avropa ölkələrində yayılmağa başlayıb". "Məhz ingilislərin təşəbbüsü ilə bu oyun "polo" adı altında ilk dəfə 1900-cü ildə Parisdə keçirilən II Olimpiya Oyunlarının proqramına daxil edilib, beləliklə, Qərb sivilizasiyasında bu ad təsbit edilib. Parisdə üç ölkənin 5 polo komandası iştirak edib".
Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə Qarabağ atı ilə oynanan çövkən oyunu milli Azərbaycan oyunu kimi UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilib. Qarabağın atüstü oyunlarına ümumtürk kontekstində baxdığımız zaman bu oyunların vahid bir oyun mədəniyyətinin tərkib hissəsi olduğunu görürük. Bunlar eyni bir etnik-mədəni sistemin elementləri olaraq biri-birini tamamlayır, açır və izahına yardım edir. Belə tipoloji yaxınlıq genetik əsaslarla şərtlənir. Çünki bu oyunlar ortaq başlanğıcdan, ümumi arxetipdən gəlir, təbii-coğrafi şəraitə və sosial-mədəni mühitə görə müxtəliflik qazanır, şəkillənir və variantlaşır. Bu proses onun daxili inkişaf qanunauyğunluğundan qaynaqlanır və oyunlar yeniləşən mədəniyyətin içində transformasiya olunurlar.
Atüstü oyunlar da digər oyunlar kimi ritual mənşəlidir. Belə oyunların ritual-mifoloji semantikası ilkin kosmoqoniya ilə izah olunur. Xüsusilə ilkin kosmoqoniyada at dünya modelinin zəruri elementlərindən biri kimi iştirak edir. At özündə kosmoqoniya üçün zəruri olan hərəkəti və sürəti rəmzləşdirir. Atın dünya modelindəki mifoloji mənası dünyanın yaranmasını sürətləndirməkdir. Bu fikrin izahını biz folklorda tapa bilirik. İlkin kosmoqoniyanın astral elementləri (göy, gün, ay, ulduz) folklorda atla mifoloji rabitəsini qoruyur. Məsələn, "Gün çıx, gün çıx, kəhər atı min çıx" deyildiyi zaman at günəşi çıxaran, başqa deyilişlə, onu yaradan əsas vasitə rolunda çıxış etmiş olur. Günəşin dalınca at gedir və at günəşi gətirir. Günəş üçün mifoloji dünya modeli atı ona görə göndərir ki, o sürətlə və tez gələ bilsin. Nümunənin davamı da kosmoqoniyanı qadın başlanğıcı (saçlı qız) ilə təsdiqləmiş olur.
Atüstü oyunlar dünyanı atla oynanılan oyunun nümunəsində modelləşdirir. Məsələn, at yarışları yaradılışın əsas elementi olan hərəkəti özündə simvolizə edir. At kosmosla xaos arasında hərəkət edir. Atın hərəkəti hər iki tərəfədir: o həm kosmosdan xaosa, həm xaosdan kosmosa hərəkət edə bilir. Çünki yarışda at (və atlı) müəyyən bir yerə gedib gəlir. Bu yürüş "o dünya"ya səfəri rəmzləşdirir. Burada "o dünya" xaos və kosmos ola bilər. At adamı xaosa apardığı kimi, xaosdan çıxara bilir. At oyunlarının nümunəsində biz bunları aydın görür və ritual mətnini oxuya bilirik.
At üstündə yerdən əşya qaldıran atlı atla birlikdə dünyanın qurulmasında öz rəmzi iştirakını gerçəkləşdirir. Yerdəki əşyaların itkisiz toplanması dünyanın tamlığını təmin etmək üçün edilir. Bu hərəkətlər gözü bağlı edildiyi zaman dünya xaosdan çıxarılır. Məsələn, ağac başından asılmış papağı atüstündə gözübağlı dolanaraq gedib qırmanclamaq xaosa (qaranlıq dünyaya) səfərdir. Papağın qırmanclanması isə bəd ruhların, cinlərin qovulması deməkdir. Bu arxaik ritual şaman praktikasına daxil olaraq şaman ənənəsini yaşadan türk xalqlarında qalıb.
Papaq oyunlarında papağın itirilməsi, papaq sahibin "o dünya"ya göndərilməsi deməkdir. O dünyaya getmək istəməyən hər kəs papağını qorumağa çalışır. Həyatın və ritual ölümün qaydaları belədir ki, mütləq kimsə "o dünya" ya yola salınmalıdır. Yola salınan adam papağını başında saxlaya bilməyən adam olur. Papaq başı, baş adamı rəmzləşdirir, ona görə də "o dünya"ya gedən adamın papağı boş qalır. Özündən öncə papağının artıq xaos dünyasına göndərilib boş qalmaması üçün mifoloji dünya modeli papaq sahibini də xaosa səfərə hazırlamış olur. Ritual-mifoloji dünya modelinə görə xaosa gedən papaq sahibini də ardınca gətirəcək. Ritual-mifoloji hərəkətlər rəmzi xarakter daşıyır, amma bu rəmzlər mifoloji dünya modelində gerçəkliklə eyniləşmiş və ya ona bərabər şəkildə anlaşılır.
Komanda şəklində oynanılan oyunlarda da dünya xaos və kosmos olaraq iki hissəli şəkildə modelləşdirilir. Buradakı oyun xaosdan kosmosa və ya əksinə hərəkəti modelləşdirir. Arxaik ritual oyunda oynanılan "top"un (və ya onu əvəz edən əşyanın) qapıdan keçirilməsi (məsələn, çövkanda), halqadan keçirilməsi (məsələn, sürpapaqda) ilə "o dünya" ya göndərməni simvolizə etməkdədir. Orta Asiya türklərində qorunan "qızqovma" (kızkuu) tipli oyunlar da ibtidai mədəniyyət dövrünü arxaik rituallarını özündə əks etdirir və özündə ibtidai evlənmə adətlərinin elementlərini (məsələn, qız seçimini) qoruyur.
Beləliklə, Qarabağın atüstü oyunları üzərində müşahidələrdən belə qənaətə gəlirik ki, bu oyunlar ibtidai mədəniyyət dövrünün arxaik rituallarından gələn çox qədim ənənəvi mədəniyyət nümunələrini ehtiva etməkdədir. Bu nümunələr üzərində təhlillərlə əski ənənəvi mədəniyyətimizin bir sıra aspektlərini öyrənə bilərik. Oyun nümunələrinin bu və ya digər şəkildə türk xalqlarında da mövcudluğu onların genetik əlaqələrindən, ortaq arxetiplərindən bəhs etməyə imkan verir. Türk xalqları ilə ortaq mədəniyyətimizi öyrənmək baxımından da atüstü oyunların tədqiqinin çox önəmli bir yeri var. Əsas məsələ ondan ibarətdir ki, atüstü oyunlarımız milli-mədəni müxtəlifliyimizi, ənənəvi mədəniyyətimizin rəngarəngliyini yaşatmaq, gələcəyə itkisiz və zədəsiz çatdırmaq baxımından qorunsun. Respublikamızın Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin bu istiqamətdə uğurlu addımlar atdığını bilirik. Xüsusilə, atüstü oyunların festivallarını keçirmək artıq bir ənənə halını alıb. Hesab edirik ki, bu tipli fəaliyyətlər gələcəkdə daha da genişləndirilməli və intensiv xarakter daşımalıdır.

Ağaverdi Xəlil
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru