"Hər firma, sahibkar istədiyi kimi reklam mətni yaza bilməz"

"İstehlakçılar reklam olunan məhsulun keyfiyyətsiz olduğunu görəndə onlarda reklama qarşı ikrah hissi yaranır"

Azərbaycanda geniş reklam kampaniyaları ötən əsrin 90-cı illərindən yaranmağa başlayıb və insanlar illərlə informasiya qıtlığında yaşadıqları üçün müasir reklamlar onlar üçün bir növ yeni "qida" mənbəyi rolunu oynayıb. Həmin dövrdə reklamda səslənənlər hətta dillər əzbərinə çevrilirdi. Küçələrə vurulmuş reklam lövhələri isə diqqətlə izlənirdi. Sonralar məlumat mənbələrinin sayı artdıqca insanlar daha az reklamları yadda saxlamağa və nəzər yetirməyə başladı. Əvvəllər televiziya, qəzet və radio mənbələri var idisə, indi küçədə hər addımbaşı yerləşdirilmiş bilbordlar, internetdə bannerlər, magazalarda asılan plakatlar, evlərə və hətta ofislərimizə göndərilən kitabçalardan, belə demək mümkünsə, təngə gəlirik. Bizim üçün yeni olan reklamlar bu və ya digər dərəcədə bazarın formalaşması ənənələri ilə yaranıb. Ancaq hazırkı dövrdə istehlakçılar reklamlardan narazılıqlarını bildirirlər.
Sadə vətəndaşlar da reklamlardan narazılıq edilər: "Mən reklamlara nifrət edirəm, mənası olmayan sözlərin işlənməsi çox yorucudur. Elə sözlər var ki, anlaşılmır. Məndən soruşan nəvəmə necə başa salım nə demək olduğunu? Bir sözlə reklamlar şeytana qulluq edir, şeytanın arxasında dayanan isə biznesdir. Hər-halda mən nəyi ala biləcəyimi başa düşürəm. Reklamlarda "al-al" sözlərinin işlənməsi insanın əsəblərinə toxunur. Bizim vaxtımızda reklamlara çox ehtiyatla yanaşırdılar. Bir növ elan xarakterli olurdu. İndiki kimi camaata göstəriş verilmirdi".
Qeyd edək ki, bu gün bir çox küçə böyü düzülən rəngarəng reklam və elan lövhələrində xoşagəlməz hallara da rast gəlmək az qala adi hala çevrilib. Söhbət belə reklam və elanlarda Azərbaycan dilinin qrammatik qaydalarının bəzən kobud şəkildə pozulmasından gedir. Xüsusən divarlara yapışdırılan elanlarda qrammatik qaydalara ümumiyyətlə, çox hallarda diqqət edilmir. Rus, türk, ingilis sözlərindən yerli-yersiz istifadə edilməsi də dilin leksik normasına ziddir. "Afsiantka teleb olunur", "İsdi peraşki" kimi yazılara çox yerdə rast gəlmək mümkündür. Bu, dilimizin korlanması baxımından kifayət qədər ciddi məsələdir.
Azərbaycan Dillər Universitetinin professoru Həbib Zərbəliyev bu barədə iradlarını bilıdirib. Dilçi son dövrlərdə istər mediada, istərsə də reklam və elanlarda qrammatik səhvlərin daha qabarıq surətdə nəzərə çarpmasını son illər kitab oxumaq vərdişimizin azalması ilə əlaqələndirir. Professor deyir ki, birincisi, bu yazıları mütəxəssislər hazırlamalıdır. İkincisi, təəssüf ki, bu gün bizim ümumiyətlə, kitab oxuma mədəniyyətimiz çox aşağı səviyyədədir: "Çox az adam kitab oxuyur. Qrammatik vərdişlər məktəbdə öyrəndiyimizlə yanaşı, kitab oxumaqla, daimi mütaliə ilə formalaşır. Kitab az oxunur deyə, heç televiziya ekranlarında da 10 aparıcıdan 7-8-i normal danışmır. Ona görə də həm məktəbdə yaxşı baza qoyulmalıdır, həm də insan öz üzərində işləməlidir. O ki qaldı reklamlara, bunların hazırlanması ilə mütəxəssilər məşğul olmalıdırlar. Hər firma sahibi istədiyi kimi mətn yaza bilməz. Bu yolverilməzdir".
AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitunun Monitorinq şöbəsinin müdiri Qulu Məhərrəmli də bildirir ki, reklam və elanlarda qrammatik normaların pozulması dilin özünə xələl gətirir: "Problemin qarşısının alınması üçün bu işlə məşğul olanlar əvvəla Azərbaycan dilini yaxşı bilməlidir. Əgər dili yaxşı bilmirlərsə, mütəxəssislərə müraciət etsinlər. Çünki o reklamın səhv yazılması, lövhələrdə iri hərflərlə yazılan səhvlərin daha da diqqət çəkməsi reklam sahibi üçün çox böyük qüsurdur. Bu, qətiyyən yolverilən deyil. Müvafiq dövlət proqramında da küçə reklamlarının, afişaların yazılışının normaya uyğun olmasının vacibliyi vurğulanır. Hesab edirəm ki, belə problemlərin həll olunmaması bütövlükdə Azərbaycan dilinə xələl gətirir. Çünki bunlar Azərbaycan dilinin normalarının pozulması faktıdır və qarşısı mütləq alınmalıdır".
Qulu Məhərrəmli bildirib ki, Dilçilik İnstitutunun Monitorinq şöbəsi də bütün müəssisələrə bu mövzuda kömək etməyə, mütəxəssis yardımı etməyə hazırdır.
Şöbə müdiri onu da qeyd edib ki, bu hallar davam edərsə, gələcəkdə inzibati addımlar da atıla bilər: "Cərimələrin tətbiq olunması inzibati addımdır. Dilçilik İnstitutunun elə sanksiyalar tətbiq etmək imkanı və hüququ yoxdur. Lakin gələcəkdə bununla bağlı inzibati addımların atılması məqsədəuyğun olardı. Çünki inzibati addım hər zaman daha effektli olur. Ona görə də, gələcəkdə tətbiqi gözlənilir".
Hələlik isə reklam və elanlarda dil qaydalarını pozulması halaları davam edir. Araşdırmalar onu da göstərir ki, alınma sözlər heç bir səbəb olmadan bəzən orijinalda olduğu kimi yazılır. Məsələn, "Online xidmət", "Avangard", "Globus", "Granit" və sair. Bəzən isə ana dilində olan adlar "ə" hərfinin "e" hərfinə çevrilməsi ilə yazılır: "Mermer", "Gözellik salonu", "Perde evi". Ümumiyyətlə, Azərbaycan dilinin qayda pozuntuları daha çox reklam lövhələrində və özəl sahibkarlıq obyektlərinin adlarında müşahidə olunur. Hesab olunur ki, bu problemin həllində ilk olaraq qanunlarımıza müraciət olunmalıdır. Obyektlərə adlarının qoyulması, reklam lövhələrinin hazırlanması zamanı "Dövlət dili haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununun şərtlərinə əməl edilməlidir.
Reklamçılar İttifaqının sədri Hacıəmi Atakişiyev də reklamların dilinin uğurlu olmadığını deyir. "Reklamın dili uğurlu və ürəkaçan deyil. Çünki reklamlar ölkəyə xaricdən gəlir və onlar dublyaj edilərkən ciddi dil fərqi ortaya çıxır. Tərcümə zamanı Azərbaycan dilinin qaydalarına əməl olunmur. Məsələn,"bizimlə keyfə baxın" bunu necə başa düşmək olar? Sözün quruluşu düzgün deyil. Sırf xarici mənbədən alınan reklamların üzərində adi tərcüməçi çalışır və qeyri-peşəkar iş ortaya çıxır... Xarici mənbədən reklam alınarkən həmin ölkənin reklamçıları ilə müəyyən olunmuş ödəmə şərtləri daxilində danışıqlar aparılmalıdır. Çünki onun reklamı başqa ölkədə tanıdılır, reklam şirkəti yeni auditoriya qazanır. Təəsüf ki, bizim ölkədə bu danışıqlar aparılmır. Nəticədə də uğursuz iş ortaya çıxır".
Hacıəmi Atakişiyev küçə reklamlarının da dilində problemlər olduğunu, sahibkarların istehlakçıları nəzərə almadıqlarını deyir. "Sahibkarın mağazaya verdiyi ad istehlakçının başa düşəcəyi formada olmur. Çox vaxt insanlar yazını anlamadığı üçün o mağazalara girmirlər, nəticədə isə uduzan istehsalçı olur. Reklam agentliklərinin tapşırığı əsasında hazırlanan reklamların dili daha bərbaddır". Reklamçılar İittifaqının sədri problemin aradan qalxması üçün yeni kadrların hazırlanmasını və koorperator məktəbinin yaradılmasının vacib olduğunu bildirir. "Reklamın dili ilə bağlı problemin həll yolu təhsil sistemində kadrların hazırlanması və koorperator məktəbini yaratmaqdır. Koorperator reklam səhəsində tam ixtisaslaşmış kadrlardır, həm jurnalist, həm dilçi, həm də dizaynerdir. Amma olduqca bahalıdır. Reklamın dizaynı ilə dili vəhdət təşkil edərsə, problem bir qədər azalmış olar".
Azad İsteklakçılar Birliyinin sədri Eyyub Hüseynov da reklamların dilindən narazıdır. "Azərbaycanın reklam bazarında reklamların dilində böyük problem yaşanır. Reklamların 30%-i istehlakçıların başa düşmədiyi və çaşdırıcı dildədir. Reklam istehlakçıların başa düşmədiyi formada yazılır. Malların üzərinə vurulan etiketlərin 50%-i isteklakçıya düzgün məlumat vermir. Dövlət dili haqqında qanunda da qeyd olunub ki, malların etiketlərində olan məlumatlar xarici dillə yanaşı milli dildə də olmalıdır. Məhsulların 50%-i idxal olunur, həmin ərzaqlar haqqında istehlakçıya doğru məlumat verilmir. Xüsusən körpə qidalarında, ümumi həcmi kiçik olan mallarda düzgün informasiya olmur. Nazirlər Kabinetinin 343 saylı qərarında qeyd olunub ki, məcburi sertifikatlaşdırılmalı olan malların sertifikatlaşdırılmamış reklamı qadağandır. İstehlakçılar reklam olunmuş məhsulun keyfiyyətsiz olduğunu görəndə isə onlarda reklama qarşı ikrah hissi yaranır. Nəticədə Azərbaycanda reklam bazarı ölür, ölməyə də məhkumdur. Artıq nə reklam, nə də reklama qoyulmuş xərc isteklakçını diqqətini çəkir".
Ekspert qeyd edir ki, "dövlət dili ilə bağlı qanunda reklam dilinin qanuna uyğunlaşdırılması məsələsi öz əksini tapıb. Hazırda Azad İstehlakçılar Birliyinin də təklifləri nəzərə alınmaqla reklam haqqında qərar qəbul olunub. Düşünürəm ki, həm reklamların dilində olan problem aradan qalxacaq, həm də reklam bazarı güclənəcək".
Milli Məclisin Mədəniyyət Komitəsinin sədri Nizami Cəfərov deyir ki, əslində reklamların dili əvvəlki illərlə müqayisədə o qədər də bərbad deyil. "Reklamlarda daha çox millilik, milli xüsusiyyət, milli təqdimat çatmır. Tərcümələr düzgün aparılmır. Amma düşünürəm ki, yaxın gələcəkdə reklamların dili ilə bağlı problem aradan qalxacaq. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair" dövlət proqramı təsdiq olunub. Qanuna səhv yazılmış sözlərlə bağlı maddə əlavə olunub. Həmin maddəyə uyğun qaynar xətt yaradılacaq. Artıq hər bir vətəndaşlar şəhər, küçə adlarından reklamlara qədər, harada yanlışlıq görsələr, qaynar xəttə müraciət edəcəklər".


Əli