Vəfa İbrahimova: "Azərbaycan folklorunun xarici dillərə tərcüməsi önəmli məsələdir"

Çağdaş dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin soraqlarının dünyada yayılmasının yeni bir mərhələsi başlayıb. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Vəfa İbrahimovanın bu yöndə gərəkli araşdırmaları diqqəti çəkir. O, bildirir ki, Azərbaycan öz müstəqilliyini əldə etdikdən sonra Azərbaycan xalqının milli varlığının daha geniş miqyasda - beynəlxalq səviyyədə öyrənilməsi, xalqımızın bağlı olduğu və yaratdığı elmi, ədəbi, mədəni dəyərlərin araşdırılması və tanıdılması zəruri bir məsələyə çevrilib: "Bir xalqın milli kimliyi özünü daha çox şifahi xalq ədəbiyyatında qoruyub saxlayır və təqdim edir. Folklor nümunələri xalqın yaratdığı dəyərlərdir və xalqın dünyagörüşünü, həyat ölçülərini, duyğu və düşüncələrini ən gözəl bir biçimdə təqdim edir. Ona görə də folkloru öyrənmək, araşdırmaq, bir xalqı olduğu kimi tanımaq deməkdir. Ayrı-ayrı xalqların öz aralarında siyasi, iqtisadi, elmi-mədəni və ədəbi əlaqələr qurması da onların bir-birini tanımasına yardım edir. Bədii əsərlərin bir dildən başqa xalqların dilinə tərcüməsi məsələsinə sırf praqmatik baxımdan yanaşdıqda bu, ilk növbədə əməli bir məsələ kimi görünə bilər, yəni tərcümə ona görə lazımdır ki, hər hansı bir əcnəbi dili bilməyən oxucu həmin dildə yazılmış və onun ana dilinə tərcümə edilmiş əsəri oxuya bilsin. Düzdür, bu zaman tərcümə əsərini mütaliə edən oxucunun əsər barədə təsəvvürü heç də orijinala adekvat olmayacaq, çünki tərcümədə istər-istəməz müəllif fikri (xüsusilə də poetik tərcümədə) bu və ya digər dərəcədə müəyyən dəyişikliyə, təhrif və itkilərə məruz qalacaq. Ancaq son nəticədə bütün bunlarla barışmaq, tərcümə işini faydalı hesab etmək lazım gəlir. Digər tərəfdən, xarici dilləri bilən oxucular həmin dillərdə yazılmış əsərləri orijinalda da oxuya bilərlər və belə hal, sözsüz ki, daha yüksək qiymətləndirilə bilər".
Tərcümənin dəyərli cəhətlərinə toxunan V.İbrahimova bildirir ki, tərcümə dillər arasında əlaqələr, müqayisə formaları yaradaraq həm müvafiq dilləri, həm də bu dillərdə yaranan ədəbi fikir və ideyaları, ədəbiyyatlardakı obrazlar sistemini, bədii ifadə və təsvir vasitələrini qarşılıqlı surətdə zənginləşdirir: "Belə zənginləşməni hər iki tərəf öz üzərində çox aydın şəkildə hiss edir. Bu məsələlər haqqında verilən məlumatlar nəinki elmi informasiya, həmçinin tarixi-mədəni və filoloji cəhətlərdən də olduqca əhəmiyyətlidir.
Məlumdur ki, bədii tərcümə bu ifadənin xüsusi mənasında dəqiqlik tələb edir. Ancaq bu prinsipə həddindən artıq aludə olanları tez-tez hərfi tərcüməçilikdə günahlandırırlar. Hərfi tərcümə isə çox vaxt orijinalın dilinin tərcümə edilən dildə "qəribə səslənməsi", mənasının təhrif olunması ilə nəticələnir. Yaxşı olar ki, orijinalın mətni və mənası tərcümə edilən dildə də təbii şəkildə səslənsin və onun tərcümə olması dil baxımından hiss edilməsin. Bədii təsvir vasitələri və obrazlar sisteminin zənginliyi baxımından Qərb şairləri həmişə Ömər Xəyyam, Hafiz Şirazi, Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli kimi Şərq şairlərinə qibtə etmişlər. Bu, oxucu zövqünün formalaşmasında da özünü çox bariz şəkildə göstərən bir amildir. Əgər Qərb oxucusunun zövqünü oxşamaq üçün şeirin hər bəndində adi bir bənzətmənin işlədilməsi kifayət edirsə, Şərq oxucusunun bədii tələbatını ödəmək üçün istər yazılı, istərsə də folklor şeirlərinin hər bir misrasında bir və ya daha çox bədii ifadə və təsvir vasitəsi olmalıdır. Bütün bu qəbildən olan məsələlərin tərcümə prosesində düzgün həlli isə tərcüməçidən yüksək sənətkarlıq tələb edir. Tərcümənin keyfiyyətinin hansı səviyyədə yerinə yetirilməsini müəyyənləşdirmək, ona qiymət vermək vəzifəsi isə tədqiqatçıların üzərinə düşür".
Bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatının, o sıradan Azərbaycan folklorunun ingilisdilli qaynaqlarda öyrənilməsi ilə bağlı işləri dəyərləndirən V.İbrahimova Azərbaycan ədəbiyyatının və folklorunun ingilisdilli qaynaqlarda öyrənilməsi ilə bağlı İ.Rəhimov, Ə.Rzayev, L.Əliyeva, Ş.Xəlilli, N.Axundov, İ.Həsənli, Z.Ağayev, A.Həsənova, Ş.Atayeva, M.Məmmədova, Y.Mürşüdov, Ş.Nağıyeva, Ş.Balakişiyev, T.Abbasquliyev, S.Məmmədova, R.Qayıbovanın xidmətlərini ayrıca vurğulayır:
"Azərbaycanın xarici ölkələrlə əlaqələri gücləndikcə Azərbaycan ədəbiyyatının xaricdə öyrənilməsi və tanıdılması ilə bağlı yazılan elmi əsərlərin və tərcümələrin də sayı artır".
V.İbrahimova bildirir ki, Azərbaycan folklorunun ingilisdilli qaynaqlarda öyrənilməsi ilə bağlı bir sıra işlər görülsə də, bu mövzu indiyədək ayrıca tədqiqat obyekti olmayıb. Sözügedən problem ilk dəfə araşdırmaçı tərəfindən ki, sistemli şəkildə tədqiq edilib.
Azərbaycan ədəbiyyatının xaricdə öyrənilməsi kimi gərəkli məsələyə toxunan V.İbrahimova sözügedən mövzunun tarixinə diqqət çəkir: "Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının xaricdə, o sıradan ingilisdilli qaynaqlarda öyrənilməsi, Azərbaycan folklorunun xarici dillərə tərcüməsi önəmli bir məsələdir.
Ona görə ki, folklor mənsub olduğu xalqın duyğu və düşüncələrini, adət-ənənələrini, tarixini, dünyagörüşünü, bir sözlə, milli kimliyini özündə qoruyub saxlayan, xalqın mənəvi güc qaynağı olan əvəzedilməz bir sərvətdir. Bu gün qloballaşan dünyada biz Azərbaycanın milli kimliyini olduğu kimi dünyaya çatdırmaq istəyiriksə, ilk sırada folklorumuzun dəqiq, qüsursuz tərcüməsindən başlamalıyıq. Ona görə ki, folklorun doğru tərcüməsi Azərbaycanın doğru tanınmasına, doğru başa düşülməsinə, ölkələr və millətlərarası mədəni əlaqələrin qurulmasına yol açır, bu yolla Azərbaycan folklorunun ortaya qoyduğu dəyərlər dünya mədəniyyətini zənginləşdirir. Folklor mənsub olduğu xalqı tanıma və tanıtma yoludur. Biz bu mədəni körpünü sağlam təməllər üzərində tikməliyik. Qeyd etmək lazımdır ki, indiyədək bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatı, o sıradan Azərbaycan folklorunun Avropada, ingilisdilli qaynaqlarda öyrənilməsi ilə bağlı bir sıra işlər görülüb, dəyərli araşdırmalar yazılıb, tərcümələr edilib".
Bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatının Avropada, ingilisdilli qaynaqlarda öyrənilməsi ilə bağlı icmal xarakterli ümumiləşdirmə aparan araşdırmaçı V.İbrahimova bildirir ki,
Azərbaycanla Avropanın elmi-mədəni əlaqələrinin tarixi qədim olsa da, Azərbaycan ədəbiyyatının Avropada, ingilisdilli qaynaqlarda öyrənilməsinin tarixi nisbətən sonrakı dövrlərdə başlanılıb: "Azərbaycan ədəbiyyatının xaricdə öyrənilməsi ilə bağlı yazılmış araşdırmalar sırasında R.Qayıbovanın "Azərbaycan ədəbiyyatı ingilis alimlərinin əsərlərində" tədqiqatını qeyd edə bilərik. Alim bu araşdırmasında orta yüzilliklər Azərbaycan ədəbiyyatının ingilisdilli qaynaqlarda öyrənilməsi ilə bağlı araşdırma aparıb, qədim və orta yüzilliklər Azərbaycan ədəbiyyatının mövzusu, ideyası, əsas nümayəndələri və onların bədii irsi ilə bağlı ingilisdilli alimlərin yazdıqlarını dəyərləndirib.
Ə.Ağayev "Nizami və dünya ədəbiyyatı" adlı tədqiqatında böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin bütövlükdə dünya və Avropa ədəbiyyatına təsiri məsələsinə toxunub, eləcə də bir sıra dünya alimlərinin Nizami Gəncəvi ilə bağlı fikirlərinə də yer verib. Azərbaycan ədəbiyyatının Avropada, ingilisdilli qaynaqlarda öyrənilməsi ilə bağlı tədqiqatlar sırasında İ.Rəhimovun "C.Q.Bayronun "Şərq poemaları"nda Şərq sözləri" tədqiqatında daha çox dilçiliklə bağlı məsələlərə yer verilsə də, bir sıra ingilis alimlərinin Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı fikirləri, araşdırmaları da tədqiq edilib. Bu tipli araşdırmalardan birini də Ə.Rzayev yazıb. Onun "İngilis poeziyasının Azərbaycan dilinə tərcümə məsələləri (Bayronun "Şərq poemaları"nın materialları əsasında)" adlı tədqiqatında ingilis şeirinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi ilə bağlı problemlər araşdırılıb, ikitərəfli əlaqələrlə bağlı məsələlərə toxunulub. Alim bu elmi əsərində bütövlükdə tərcümə məsələləri ilə bağlı öz görüşlərini açıqlayıb, konkret misallarla fikrini əsaslandırıb, bir sıra ingilis alimlərinin bu məsələlərə dair düşüncələrinə də yer ayırıb. S.Məmmədovanın "Qərbi Avropa şərqşünaslığında XIV-XV əsr Azərbaycan poeziyasının öyrənilməsi tarixindən" adlı tədqiqatında orta əsr Azərbaycan şeirinin Qərbi Avropada öyrənilməsinin aktual problemlərinə toxunulub".
Vəfa xanımın araşdırmasından məlum olur ki, 20-ci yüzilliyin 80-ci illərindən başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatının Avropada, ingilisdilli qaynaqlarda öyrənilməsi ilə bağlı görülən işlərin sayı artıb. Məsələn, f.e.d. R.İsmayılovun "Dostluq telləri" adlı araşdırması Azərbaycan-Fransa ədəbi əlaqələrinin öyrənilməsinə həsr olunub: "Müəllif "Asiya" jurnalında, "Metadük Larüs" ensiklopediyasında, "Müsəlman aləmi" jurnalında çap olunmuş məqalələri, bir sıra fransız alimlərinin yazdığı əsərləri tədqiq edib. O, bu alimlərdən Ksavye de Planolun, A.Brelyenin, L.Melikof-Sayyarın, A.Russonun, İ.L.Klerambolun, E.Bloşenin, F.Şarmuanın, X.D.Frenin, B.Dorinin, Erdmanın, K.İtzenin, L.Şpisnaqelin, Anri Massenin, Barbiye de Meynarın, A.Silyerin, Lüsen Buanın, L.Bazenin, A.Dümanın və bir sıra başqa fransız alim və tərcüməçilərinin yazdığı məqalələri, əsərləri, tərcümələri diqqətlə araşdırıb, bu elmi işlərin uğurlu cəhətlərini göstərməklə yanaşı, qüsurlu yönlərini də tənqid edib. Bu tədqiqatda Azərbaycan folklorunun "Kitabi-Dədə Qorqud", "Koroğlu" kimi dastanlarının, Nizami Gəncəvi, Əbülula Gəncəvi, Xəqani Şirvani, Fələki Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Ş.İ.Xətai, Füzuli, Bahar Şirvani, X.Natəvan, M.F.Axundzadə, Y.Çəmənzəminli, N.Vəzirov, A.Səhhət, A.Şaiq, M.Ş.Vazeh, İ.Qutqaşınlı, H.Cavid, C.Cabbarlı, M.Ə.Sabir və başqa Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələrinin yaradıcılığının fransız alimlərinin tədqiqatında öyrənilməsi ilə bağlı məsələlərə geniş yer verib. Sonrakı dövrlərdə bu tipli araşdırmaların sayı artıb. Nəticədə N.Axundovun "Azərbaycan sovet ədəbiyyatı xaricdə", İ.Arzumanlının "Nizami yaradıcılığı ingilisdilli ədəbiyyatşünaslıqda", "Mürafiə vəkilləri ingilis dilində", Z.Ağayevin "Azərbaycan mövzusu və ədəbiyyatı Amerika Birləşmiş Ştatlarında", M.İsmayılovun "N.Gəncəvinin "Yeddi gözəl" poeması ingilis dilində (şərhlər, tərcümələr, səsləşmələr)", Ş.Atayevanın "M.F.Axundzadə ingilisdilli ədəbiyyatşünaslıqda", M.Məmmədovanın "Şah İsmayıl Xətai ingilisdilli qaynaqlarda", S.Mustafanın "İngilisdilli xalqların folklorundan nümunələr" və s. dəyərli araşdırmalar ortaya çıxıb".

Uğur