İran-Səudiyyə Ərəbistanı münasibətləri kəskinləşir

Səudiyyə Ərəbistanının öz vətəndaşı olan, lakin şiə məzhəbinə məxsus Ən-Nimrini edam etməsindən sonra İranın verdiyi reaksiya və Tehranla Ər-Riyadın hazırda gəldiyi nöqtə I Dünya Müharibəsinin səbəblərini xatırlatmaya bilmir. Və Yaxın Şərqdə baş verənlər, xüsusilə edamın indi həyata keçirilməsi və ipdən asılan 47 nəfərdən cəmi birinin şiə məzhəbini təmsil etməsinə baxmayaraq, Tehranın reaksiyası yeni müharibə üçün Ən-Nimrinin də bəhanə olduğunu deməyə əsas verir. Belə demək mümkünsə, 100 il sonra Nimr Baqir Ən-Nimr vəliəhd Ferdinandın taleyini yaşayır.
Ölümü məzhəb qarşıdurmasına səbəb ola biləcək qədər gərginlik yaradan Ən-Nimrinin həyat tarixçəsi onun İran dini rəhbərliyinə bağlı olduğunu göstərir. 1959-cu ildə Səudiyyə Ərəbistanında anadan olan bu şəxs dini təhsili İranda alıb və həyatı boyu Səudiyyənin dini rəhbərliyinə qarşı vuruşub. 2012-ci ildə həbs olunub və nə təsadüf ki, 2016-ci ilin ikinci təqvim günündə edam olunub.
Şiə din adamının həbs olunmasından dörd il sonra edamı, bunun ardından İrandakı Səudiyyə Ərəbistanının səfirliyinə edilən hücum atılan addıma cavabdan daha çox bölgədə yeni savaşın alt bazasını formalaşdırmağa bənzəyir.
İran və Səudiyyə Ərəbistanı. Bu iki ölkə arasında mübarizənin tarixi yeni deyil. Xüsusilə 1979-cu ildə İslam inqilabçılarının Tehranda iqtidarı əldə etməsindən sonra ikitərəfli mübarizə açıq müstəviyə keçib. Misal üçün, 1980-ci ildə İran-İran müharibəsində Ər-Riyad Səddam Hüseyni dəstəklədi. 2015-ci ildə isə Suriyada Tehran iqtidardakı Əsədi, Ər-Riyad isə müxalifəti dəstəkləməklə tərəflər yerlərini dəyişdi. İki ölkə arasında diplomatik böhranların yaşandığı 90-cı illərdən tutmuş ondan əvvəl və sonra zaman-zaman açıq və gizli mübarizə gedib. Ümumi mənzərədə ikitərəfli savaşın əsas səbəbi regional güc olmaqdır. Bu baxımdan, şiə din adamının edamından sonra başlanan açıq mübarizənin alt qatındakı səbəblər naməlum deyil. Gerçəklərsə təkcə "müsəlman Ferdinandın" edamı ilə məhdudlaşmır, əksinə, bu, fitili yandıran qığılcım oldu.
Bu qığılcımın alovlandırılmasının gerçək səbəbləri sırasında ilk növbədə Səudiyyə və İranın daxili siyasətindəki nüanslar dayanır.

Saray müharibəsi, qoca kralın manevrləri

1. Edam olunanlardan 46-sı "Əl-Qaidə" terror təşkilatı ilə əlaqədə ittiham olunurdu. Onların edamı ölkənin "Əl-Qaidə"yə simpatiyası olan kəsimində böyük narazılığa səbəb ola bilərdi. Bu baxımdan, şiə olaraq bir nəfərin də dar ağacına çıxarılması ilə Ər-Riyad İrana dair geeopolitik hücumlara əsas yaratmaqla, cihad düşüncəsinə yaxın olan kəsimin də narazılığını yayındırmağa hesablanmış addım atdı. Çünki zaman-zaman Ər-Riyad iqtidarı daxilində cihadçı döyüşçülərdən iqtidarı ələ almaq üçün istifadə etmək təcrübəsi var. Ehtimal olunur ki, kral Əbdüləziz bin Salmanın ayətullahı "Əl-Qaidə"çilərlə eyni dar ağacına çıxarması narazılıq yaratmadan ona qarşı olanların "silahını" yox etməyə hesablanıb. Bu baxımdan, Səudiyyədəki saray müharibəsi diqqət çəkir. Belə ki, kral bin Salman taxta oturandan bir qədər sonra qardaşını vəliəhd titulundan məhrum edərək, qardaşı oğlu Məhəmməd bin Naifi özünün vəliəhdi elan etdi. 30 yaşlı oğlu Məhəmməd bin Salmanı isə ikinci vəliəhd təyin etdi. Həmin vaxtdan bin Nayiflə bin Salman arasında gələcək iqtidar uğrunda müharibə gedir. Oğul bin Salmanın terrora qarşı İslam koalisiyası yaratmaqla əlini gücləndirdiyi deyilir. Bin Naif buna qarşıdır və onun "Əl-Qaidə"yə simpatiyası olanlardan istifadə etdiyi haqda məlumatlar var. Belə bir vaxtda kral bin Salman 2016-cı ilin ilk edamı ilə öz taxtına və oğlunun gələcəyinə təhlükə olan amilləri aradan qaldırmaq addımını atdı.
2. Kralın bu addımı ümumi ideologiyanın güclənməsinə də hesablanıb. Çünki Səudiyyədə əhli-sünnə dövlət səviyyəsində əsas ideologiya elan olunsa da, fərqli baxışlar mövcuddur. Xüsusilə cihadı dəstəkləyənlər və müxtəlif tayfalara (aşirətlər) mənsub olanlar bütövlüyü pozur. Hesab etmək olar ki, Ər-Riyad şiəliyi və İranı ümumi düşmən kimi təqdim etməklə dini ideologiyanı möhkəmləndirmək niyyətindədir. Yəni, xarici düşmən obrazı gücləndirilir.
3. Xarici düşmən obrazının gücləndirilməsi həmçinin, diqqəti iqtisadi çətinlikdən yayındırmağa hesablana bilər. Çünki neft qiymətlərinin düşməsi ilə Səudiyyə Ərəbistanının dövlət büdcəsində 98 milyard dollar kəsir yaranıb. Məlumatlara görə, hökumət vergiləri artırır və bir çox sahələrdə sərt addımlar atır. Ehtimal etmək olar ki, Səudiyyə hökuməti diqqəti hazırki iqtisadi çətinlikdən yayındırmaqla vəziyyətə nəzarət etmək istəyir.
4. Və təbii ki, ayətullahın edamı ilə İran-Səudiyyə arasında gərginliyi artması neft bazarında qiymətlərin qismən də olsa artmasına əsas yarada bilər. Bu hazırki situasiyada az ehtimal olunur, amma o da faktdır ki, nefti təxminən 6 dollara emal edən Ər-Riyad üçün qiymətin 50 dollara qədər artması belə büdcədəki kəsirin azaldılmasına imkan yaradar.

Ruhaniyə - islahatçılara qarşı olanların oyunu

Ehtimal bundan ibarətdir ki, İranda Səudiyyə səfirliyinə hücumu məhz mühafizəkarlar təşkil ediblər. Onlar (həm də Rusiya) bununla İranın Qərblə normallaşan münasibətləri yolunda tramplinlər düzür, həmçinin, Səudiyyə ilə toqquşmaları şiddətləndirərək, Suriyada İran-Rusiya-Əsəd cəbhəsinin bütövləşməsini təmin edirlər. Bu, faktiki olaraq İranın ABŞ-la yaxınlaşmasına da ciddi maneə ola bilər. Çünki İslam inqilabından sonra İran ilk dəfə Ruhaninin dövründə Avropaya açılır. Bu da mühafizəkarları ciddi narahat edir, onlar ABŞ-ın İran üzərində güclü təsirə malik olacağından ciddi şəkildə narahatdırlar. Misal üçün, ötən ilin son aylarında ABŞ ordusu ilə ciddi əlaqələrə sahib olan Nizar Zakkanın həbsi və bu həbsin arxasında mühafizəkarların əsas silahı olan İslam İnqilab Keşikçilərinin dayanması, bununla yanaşı bəzi jurnalistlərin həbs edilməsi də bunu deməyə əsas verir.
Hər iki ölkənin daxili vəziyyəti dünyanı yeni müharibəyə sürükləyə biləcək gərginliyi körükləməkdə maraqlı qüvvələrin olduğunu göstərir. Lakin burada regional güc olmaq uğrunda ciddi rəqabət amilləri də qırmızı xətlə seçilir. Xüsusilə altılıq ölkələri ilə nüvə proqramı üzrə razılaşmadan sonra Tehran dərin nəfəs ala bildi və bu ona regionda yenidən dirçəlməsinə, güc olmasına imkanlar yaratdı. Tehranın güclənməsi Ər-Riyadı təcili addımlar atmasını şərtləndirir ki, iki ölkə arasında 40 ilə yaxın dövr ərzində gedən gizli müharibənin açıq müstəviyə keçməsi də buradan qaynaqlanır.

Yəmən, Suriya və İraq

a) Yəmən Tehran və Ər-Riyadın nüfuz uğrunda savaşdığı ən vacib nöqtələrdən biridir. Oman dənizi ilə Qırmızı dənizin kəsişdiyi yerdə yerləşən bu ölkə Şərqi Afrika sahillərini nəzarətdə saxlamaq üçün strateji önəmə sahibdir. Eyni zamanda, Səudiyyə Ərəbistanını cənubdan əhatələyən Yəmən İranın regional güc olmaq yolundakı əhəmiyyətli dayanacaqdır. Burada üstünlüyü tamamilə ələ ala bilərsə, Tehran Qırmızı-Oman-Bəsrə-Hörmüz xətti istiqamətində işləyən enerji daşıma xəttinə də nəzarət edə və Səudiyyə Ərəbistanının qarşısına ciddi güc qoya bilər. Bu xəttin əsasını təşkil edən Bəsrə-Hörmüz boğazı 40 minə yaxın gəminin keçə biləcəyi məsafədədir, eyni zamanda, Afrika ilə Asiya qitələrini bir-birindən ayırmaqla dünya neft ticarətinin göz bəbəyi hesab olunur. Bu baxımdan, İranın Yəməndə möhkəmlənməsi Ər-Riyadın qorxulu kabusudur. Ötən il meydana çıxan Yəmən böhranının əsas səbəbi də məhz İran-Səudiyyə savaşı idi. Yəməndə mərkəzi hökumət Ər-Riyada bağlıdır, lakin ölkədə kifayət qədər gücə malik olan şiə məzhəbinə məxsus husilər İranın əmrindədir. Mübarizə bir qədər səngisə də, husilər bir ilə yaxındır ki, mərkəzi hökumətə qarşı mübarizə aparır. İranın dirçəlməsi ilə onlar da əlavə güc əldə edə bilərlər. Beləliklə, Tehran Yəməndə möhkəmlənərək Səudiyyənin maraqlarına ciddi təhlükə yarada bilər.
Bəsrə-Hörmüz boğazından hazırda İranın əli daha güclüdür. Siyasi situasiya ona gücünü daha da artırmaq imkanı yaradıb. Bu isə Fars körfəzi ölkələri üçün iqtisadi fəlakət deməkdir. Ona görə də İrana qarşı mübarizədə Qətər, Kuveyt kimi körfəz ölkələri dərhal Ər-Riyadın yanında olduqlarını açıqladılar.
b) Suriya da hər iki ölkə üçün tale yüklü nöqtə hesab oluna bilər. Tehran üçün Suriyada güclü olmaq Livana çıxış imkanı və Yəmən üzərində təsir rıçaqlarını saxlamaq deməkdir. Suriya Tehranın həmçinin, Livanla, yəni Hizbullahla yeganə quru əlaqəsi saxladığı İraq-Suriya marşrutudur. Bu marşrutu itirmək İranın Hizbullahı, yəni bölgədəki ən güclü silahını itirməsi ilə nəticələnə bilər. Ona görə də Tehran Əsəd rejiminin qalmasına çalışır. Əsədin getməsini istəyənlərin siyahısında ilk yerdə gələn Səudiyyə Ərəbistanı Suriyada rıçaqları ələ almaqla həm də İranın qol-qanadını qırmaq niyyətindədir. Hər iki ölkənin Suriyada maraq savaşı aparması da buradan qaynaqlanır.
c) Bu mənzərədə İraqın yeri də aydın görünür. Bu ölkə İranın Livana tranziti olmaqla İraq-Suriya xətti baxımdan strateji əhəmiyyətə malikdir. Bir növ ümumi zəncirin bir həlqəsidir. Səudiyyə zəncirin həlqələrindən birini qopartmaqla onu qırmaq istəyir və İranla İraqda toqquşan maraqlar da buradan qaynaqlanır.

İran-Səudiyyə savaşı Qərbə nə verir?

- İranla düşmən olduğu dövrdə ABŞ "İran təhdidi" altında Səudiyyəyə külli miqdarda silah sata bilirdi. Beş il öncə - 2010-cu ildə Vaşinqton məhz bu təhlükə adı altında Səudiyyə Ərəbistanı ilə ABŞ tarixinin ən böyük silah müqaviləsini bağladı. Müqavilənin dəyəri 60 milyard ABŞ dolları idi. İranla nüvə proqramı üzrə razılaşmadan sonra Səudiyyənin gərginliyə getməsi Vaşinqtona daha çox silah satmaq imkanı verir. Çünki İran üzərindən sanksiyaların aradan qalxması onun güclənməsi və daha böyük təhlükə olması deməkdir. Deməli, Səudiyyə müdafiə qabiliyyətini artırmalıdır ki, bunun üçün də onun üz tutacağı ünvan yenə ABŞ olacaq.
- İranla Səudiyyə arasında məzhəb davası birbaşa Yaxın Şərq ölkələrinin bölünməsinə gətirib çıxaracaq. Dövlətlər siyasi maraqlar yox, dini əqidələr olaraq cəbhələşəcək və bir-birinə qarşı bu kontekstdə mübarizə aparacaqlar. Həmçinin, bu, İraq, Suriya, Yəmən, Bəhreyn kimi şiə-sünni əhalidən ibarət ölkələrdə daxili çaxnaşmaları şiddətləndirəcək.
- Digər tərəfdən, məzhəb davası ərəb dünyasında şiə İranın düşmən obrazını gücləndirəcək. Bu da indiyə qədər ərəblərin ümumi düşmən gördükləri İsrailin arxa plana keçməsi və bölgədə rahat hərəkət etməsinə şərait yarada bilər.
- Ən nəhayət, Səudiyyə ilə İranın qarşıdurması faktiki olaraq İslam dünyasının tamamilə bölünməsi deməkdir.