Mərkəzi Bank dünyada geosiyasi gərginliyin davam etdiyi, qlobal iqtisadi aktivliyin zəiflədiyi, sərt pul siyasətinin qlobal maliyyəyə çıxış imkanlarını daraltdığı bir mühitdə fəaliyyət göstərir. Mərkəzi Bankın hesabatına əsasən, 2023-cü ilin 9 ayında beynəlxalq konyunktur tədiyə balansı baxımından Azərbaycan üçün əlverişli olmuş, ölkənin cari əməliyyatlar hesabı profisitli qalmış, qeyri-neft sektorunda iqtisadi artım davam etmişdir. Hesabat dövründə həm xarici amillərin dəyişimi, həm də həyata keçirilən antiinflyasiya siyasəti nəticəsində illik inflyasiyada azalma müşahidə edilmişdir. Sentyabrda illik inflyasiya tempi özünün ötən ilki pik səviyyəsi ilə müqayisədə 3 dəfə enərək müəyyən edilmiş hədəf (4±2%) diapazonuna daxil olmuşdur. Tərəfdaş ölkələr üzrə orta çəkili inflyasiyanın nisbətən azalması, dünya əmtəə bazarlarında qiymətlərin enməsi, beynəlxalq yükdaşıma xərclərinin pandemiyadan əvvəlki səviyyələrə qayıtması daxili inflyasiyaya azaldıcı təsir etmişdir. Eyni zamanda profisitli tədiyə balansı şəraitində valyuta bazarında tarazlığın qorunması, manatın nominal effektiv məzənnəsinin möhkəmlənməsi, qəbul edilmiş pul siyasəti qərarları monetar şərait vasitəsilə inflyasiya təzyiqlərini yumşaldıb.
Pul siyasəti alətləri bank sisteminin likvidlik mövqeyi və inflyasiya üzrə risklər balansı nəzərə alınmaqla tətbiq edilmişdir. Mərkəzi Bank tərəfindən faiz dəhlizi parametrlərinin makroiqtisadi vəziyyətə və proqnozlara uyğun dəyişdirilməsi, habelə pul siyasəti alətlərinin adekvat tətbiqi məcmu tələbin izafi artımını məhdudlaşdırmışdır. Dövr ərzində pul siyasətinin strateji və əməliyyat çərçivəsinin təkmilləşdirilməsi və beləliklə inflyasiyaya təsir imkanlarının artırılması istiqamətində islahatlar davam etdirilmişdir. Hesabat dövründə ilk dəfə təminatlı banklararası pul bazarında qısamüddətli əqdlər üzrə orta faiz dərəcələri Mərkəzi Bankın faiz dəhlizinə daxil olmuşdur.
Dünya iqtisadiyyatında meyillər 2023-cü ilin 9 ayı geoiqtisadi və geosiyasi gərginliklərin davam etməsi və qlobal maliyyə sistemində qeyrimüəyyənliklərin mövcudluğu ilə xarakterizə olunur. İnflyasiya ilə mübarizə fonunda əksər ölkələrin monetar siyasətini sərtləşdirməsi iqtisadi artım və işsizlik kimi iqtisadi göstəricilərə təsirsiz ötüşməmişdir. İnflyasiyanın azalma tempi isə əksər ölkələrdə gözlənilən səviyyədə olmamışdır. 2023-cü ilin 9 ayında pandemiyanın mənfi təsirlərinin davam etməsi və əksər ölkələrdə inflyasiyanın azalan istiqamətdə dəyişimi qlobal iqtisadi aktivlik göstəricilərinə təsir etmişdir. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (İƏİT) ölkələri üzrə iqtisadi aktivlik göstəricisi olan İstehlakçı İnamı İndeksi (İİİ) ilin ilk 7 ayında artmış, avqust ayından etibarən isə azalmağa doğru meyil etmişdir. Maliyyə bazarlarındakı qeyri-müəyyənlik fonunda İƏİT ölkələri üzrə biznes sektorunda iqtisadi aktivlik göstəricisi olan Biznes İnam İndeksi (Bİİ) azalmışdır. Bununla belə G-20 ölkələrinin iqtisadi aktivliyini göstərən Kompozit Aparıcı İndikator (KAİ) ilin əvvəlindən artmışdır.
İstehsal sektorunda iqtisadi meyilləri göstərən Satınalma Menecerləri İndeksi (SMİ) cari ilin əvvəli ilə müqayisədə sentyabrda ABŞ-də artmış, Avrozonada enmişdir. SMİ 2023-cü ilin sentyabrında ABŞ üçün avqustdakı 47.9- dan 49.8-ə enmişdir. Qlobal iqtisadiyyatda baş verən proseslər beynəlxalq təşkilatların proqnozlarına təsir etmişdir. Belə ki, Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) 2023- cü ilin oktyabr hesabatında cari il üzrə qlobal iqtisadi artımı 2023-cü ilin iyul hesabatındakı proqnozla müqayisədə (3%) dəyişməz saxlamışdır. 2024-cü il üzrə isə qlobal artım proqnozu 2.9% səviyyəsinə endirilmişdir.
BVF oktyabr hesabatında İnkişaf Etmiş Ölkələr (İEÖ) qrupu üzrə həm cari il, həm də növbəti ilə iqtisadi artım proqnozlarını ötən hesabatla (2023-cü il iyul) müqayisədə dəyişməmiş, müvafiq olaraq 1.5% və 1.4% səviyyəsində saxlamışdır. Son hesabatda iqtisadi artım trayektoriyası üzrə ABŞ üçün yuxarıya, Avrozona üçün isə aşağıya doğru dəyişikliklər edilmişdir. ABŞ-də yuxarıya doğru reviziyanın səbəbi ikinci rübdəki biznes investisiyalarının və istehlakın artımıdır. İqtisadi artım proqnozlarında ötən hesabatla müqayisədə Fransa, Yaponiya, ABŞ və Birləşmiş Krallıqda yuxarıya doğru, İtaliya və Almaniyada isə aşağıya doğru dəyişiklik edilmişdir.
BVF oktyabr hesabatında İnkişaf Etməkdə Olan Ölkələr (İEOÖ) üzrə iqtisadi artımı ötən hesabatla müqayisədə dəyişməz olaraq 4% səviyyəsində saxlamışdır. 2024-cü il üzrə iqtisadi artım aşağı reviziya edilərək 4% proqnozlaşdırılmışdır. Hesabatda inflyasiyanın azalması proseslərinin əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi qlobal əmtəə qiymətlərinin azalması göstərilir. Hesabatda dünya üzrə baza inflyasiya göstəricisinin 2023-cü ildə 6.3% (2022-ci ildə 6.4% - orta illik), 2024-cü ildə isə 5.3% olacağı proqnozlaşdırılır. Baza inflyasiya proqnozları iyul hesabatı ilə müqayisədə 2023 və 2024-cü illər üzrə müvafiq olaraq 0.3 f.b. və 0.6 f.b. yuxarıya doğru reviziya edilmişdir. Bu da baza inflyasiyada azalmanın proqnozlaşdırılandan daha zəif olması ilə bağlıdır. Həmçinin hesabatda ölkə qruplarının 50%-dən çoxunda 2023-cü ildə orta illik baza inflyasiya göstəricilərində azalma meyillərinin müşahidə edilməyəcəyi və inflyasiya hədəfi olan ölkələrdə 2025-ci ilə qədər inflyasiyanın təyin edilən hədəflərdən yüksək olacağı proqnozlaşdırılmışdır. İnflyasiyanı hədəf səviyyəsinə qaytarmaq məqsədilə cari ilin 9 ayında əksər ölkələrin mərkəzi bankları öz siyasət qərarlarını əsasən sərtləşdirmə və ya sabit saxlama istiqamətində vermişlər. Hesabat dövrünün sonuna doğru işsizlik səviyyəsi əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə Birləşmiş Krallıq (4.3%, avqust), Yaponiya (2.7%, avqust), ABŞ (3.8%, avqust) və Almaniyada (5.7%, avqust) artmış, Rusiya (3%, avqust), Çin (5.2%, avqust), Hindistan (8.1%, avqust) və Avrozonada (6.4%, avqust) azalmışdır.
2023-cü ilin ötən dövründə dünya əmtəə qiymətləri əsasən azalma meyilli olmuşdur. Bu proses qlobal iqtisadi aktivliyin azalması və əksər mərkəzi banklar tərəfindən aparılan sərt pul siyasəti ilə izah edilir. Qarşıdakı dövrdə qiymət dəyişikliyi ilə bağlı qeyrimüəyyənliklər yüksək olaraq qalır. Bu qeyri-müəyyənliklər əsasən geosiyasi gərginliklər və iqlim dəyişikliyi ilə əlaqədardır. 2023-cü ilin 9 ayında qlobal iqtisadi artımın zəifləməsi, gərginləşən geosiyasi vəziyyət, bəzi regionlarda əlverişsiz hava şəraitinin məhsuldarlığa mənfi təsirləri, habelə əksər mərkəzi banklar tərəfindən həyata keçirilən sərt pul siyasəti əmtəə qiymətlərindəki dinamikanı şərtləndirən əsas amillər olmuşdur. Dünya Bankının (DB) əmtəə bazarları haqqında oktyabr hesabatına əsasən 2023-cü ilin sentyabr ayında ümumi əmtəə qiymətləri indeksi ilin əvvəli ilə müqayisədə 8.2%, ötən ilin eyni dövrünə nəzərən isə 19.8% azalmışdır. 2023-cü ilin yanvar-sentyabr aylarında qiymət indeksləri enerji məhsulları üzrə 10.1%, qeyri-enerji məhsulları üzrə 4.1%, ərzaq məhsulları üzrə 4.5%, xammal üzrə 0.8%, gübrələr üzrə 15.6%, metallar və minerallar üzrə isə 6% azalmışdır. Bununla yanaşı, dövr ərzində içkilər üzrə 11.7%, qiymətli metallar üzrə isə 5.2% qiymət artımı müşahidə edilmişdir.
Ümumilikdə, inflyasiya mühitində azaldıcı amillərin güclənməsi və inflyasiya gözləntilərinin sabitləşməsi ilin sonuna və 2024-cü ilə illik inflyasiyanın hədəf daxilində formalaşmasını proqnozlaşdırmağa əsas verir. Mərkəzi Bankın son proqnozlarına görə inflyasiyanın 2023-cü ilin sonuna 4.3%, 2024-cü ildə isə 5.3% olacağı gözlənilir. Faktiki inflyasiyanın azalmasına baxmayaraq proqnoz horizontu üzrə inflyasiyanın xarici mühiti ilə bağlı qeyrimüəyyənliklər yüksək olaraq qalır. Geosiyasi gərginliyin miqyasının artması, yeni müharibə ocaqlarının yaranması, təbii anomaliyalar dünya bazarında qida və enerji qiymətlərində əlavə artımlara səbəb ola bilər. Beynəlxalq təşkilatlar 2024-cü ilə enerji qiymətləri proqnozlarını artırmışlar ki, bu da enerji idxal edən tərəfdaş ölkələrdə inflyasiyanı gücləndirə bilər.
İnflyasiyanı hədəfdən kənarlaşdıra biləcək başlıca daxili risk isə məcmu tələbin təkliflə müqayisədə daha yüksək templə genişlənməsidir. İlin qalan dövründə əsasən fiskal əməliyyatlarla əlaqədar Mərkəzi Bankın valyuta bazarına alışyönlü müdaxiləsinin artması pul təklifinin izafi genişlənməsinə səbəb olmaqla növbəti il üzrə inflyasiyaya artırıcı təsir edə bilər. Bununla belə, 2024-cü il dövlət büdcəsi layihəsində xərclərin konservativ götürülməsi məcmu tələbin izafi artımına yol verməmək baxımından müsbət qiymətləndirilir.

M.Həmzəoğlu