Arazı ayırdılar...

11-ci yazı
Köçərli Firidun bəy Əhməd bəy oğlu (1863-1920) - məşhur Azərbaycan ədəbiyyatşünası, pedaqoq və publisist. "Azərbaycan tatarlarının ədəbiyyatı" (rusca, 1903), "Azərbaycan türk ədəbiyyatı" (1908) "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları" (1925-1926) və "Azərbaycan ədəbiyyatı" (1978-1981) adları ilə çap olunub. "Mirzə Fətəli Axundov" (1911), "Balalara hədiyyə" (1912) kitablarının müəllifidir.
Fətəli şahın şəninə yazdığı bir qəsidədə onu belə tərif eləyir:

Qıldı bünyadımı bu seyli-sirişkim bərbad,
Ah, əgər olmasa ol şahi-cahandan imdad.
Hansı dərgahə qoyum mən üzümü həsrət ilən,
Edəm ol qapıda mən naləvü əfğan bünyad?!
Böylə fəryad çəkim bu fələki-süstnihad
Xanimani-dili-zarım kimi olsun bərbad!
Göstərin siz mənə bu şahdən özgə bir şah,
Dərgəhində edəm ol dadgərin naləvü dad...

Abbas Mirzənin ruslar və rumilər ilə etdiyi müharibələrdə göstərdiyi rəşadət və hünəri tövsif və tərif etməklə belə iranlıların bəzi davalarda məğlub olmaları və büruz etdikləri xövf və hərası da gizlətməyibdir və İran ləşkərinin bir müharibədə tarümar, girizan və pərişan olduğunu belə nəzmə çəkir:

Nə oldu ləşkəri-şahə ki, yeksər tarümar oldu?
Deyən bu ləşkərə gər zəxmi-çeşmi-ruzigar oldu.
Özün Rüstəm deyən bir pərdə dalında qərin tutdu,
Vücudi-rəzm üçün dava günü simürğvar oldu.
Deyən Əfrasiyabəm asiyab içrə özün saldı,
Deyən İsfəndiyarəm saliki-rahi-fərar oldu.
Deyən Kudərzəm axır zərd divar içrə gizləndi,
Fəramərzəm deyən farə, nə farə, susmar oldu.
Fəna çahında olsaydı ölüncə ruyi-qərradə,
Qürur ilə özün Bijən deyən pünhani-ğar oldu.
Sədayi-tupi-xumparə yetən yerdən qaçan kimsə
Sipəhdari-sipahi-xosrovi-Cəmiqtidar oldu.
İki dəstə gedən hər yerdə cəngə ahü zar ilə
Həzimət vəqti qaçmağa ki, şövqü səd həzar oldu.
Kimisi nizəsin atdı ki, qəd göstərməsin xəsmə,
Kimi saldı qılıc beldən ki, həngami-fərar oldu.
Edən dilsərd cəngi-rusdan bu ləşkəri-şahi,
Meyi-biğəş, büti-dilkəş, sərayi-zərnigar oldu.
Cəhad etmək nə hacət ol sipah üçün ki, dünyada-
Yeri cənnət, ənisi rəşki-huri bir nigar oldu?
Neçə nəsraniyi-bidin çəkibdir nemsədən ləşkər,
Açıb İranə dəsti-səltənət bədruzigar oldu.
Neçə rubahi-pürhiylə künami-şirə üz qoydu,
Şəğali-bişə cürət eyləyib zeyğəm şikar oldu.
Hanı İran üçün qeyrət, bu yolda baş verən kimdir,
Bilinə daməni-himmət çalıb kim cannisar oldu?
Zərü zuri məgər İran şahının rusdan azdır?!
Bu yolda baş verən hansı əmiri-namdar oldu?
Desinlər bir belə pərxaşü cəngü girü dar içrə
Kim öldü, kim qırıldı, kim bu yolda zəxmdar oldu?
Qalan meydan içində bir neçə tabin olub binam,
Qaçan sərtibü sərhəngü sərani-namdar oldu.
Gərək ölmək, nə dönmək, sər verib sərdarlıq almaq,
Buna iqrar edən yox, hansı düşmənlər şikar oldu.
Güni ki, Gəncədən sındı, sipahi-cəngcu qaçdı,
Haman gün onlara rudi-Ərəs darül-qərar oldu.
Çəkib gər Gəncədə rəncə sipahü şah, şahzadə,
Xətibin qanı ilən xaki-Gəncə laləzar oldu.
Nə təqsiri görək suItani-İranın cahan içrə,
Zərü simi töküb, xələt verib, düşməndə xar oldu?!

1828-ci il 6-10 fevral. Türkmənçay.
V.A.Potto: - ... Miyanədən ...üç verstlikdə, Təbriz yolunda böyük olmayan Türkmənçay kəndi yerləşirdi. Paskeviç dövründə İranın yaxın mərkəzlərində çətinliklə tanınan bu kiçik kəndə öz adını tarixdə qoymaq nəsib olmuşdu.
Potto Vasili Aleksandroviç (1836-1912) – rus zabiti, hərbi yazıçı, 1885-ci ildən 60-cı illərin ortalarınadək, sonra isə 1887-ci ildən Qafqazda xidmətdə idi. 1899-cu ildən Qafqaz hərbi dairəsi yanında Hərbi-tarixi şöbənin rəisi işləyib. "Qafqaz müharibəsi ayrı-ayrı oçerklərdə, epizodlarda, əfsanə və bioqrafiyalarda" adlı beş cildlik kitabın (Tiflis, 1885-1891) və başqa nəşrlərin müəllifi və redaktoru olub.
Paskeviç Abbas Mirzənin şahın əmri ilə sülh müqaviləni bağlamaq üçün rus ordusuna doğru gəlməsi haqqında xəbəri eşidən kimi vəliəhdin Türkmənçay kəndində dayanması xahişi ilə qasid göndərdi. Paskeviçin özünün şərtlərinə görə bu yer ona görə seçilmişdi ki, ətrafda ordunu ərzaqla kifayət qədər təmin edə biləcək çoxlu kənd yerləşirdi.
Lakin Türkmənçayın özündə, yalnız iki eskadron ulan, bir də baş mənzilin rotalarında toplu qrenader batalyonu yerləşmişdi. Konqres dövründə buranın komendantı Xerson polkunun komandiri polkovnik Popov təyin edilmişdi. Paskeviç Türkmənçaya yalnız ayın 6-da gəldi. Onu kəndin ətrafında ulanlar və piyadalar batalyonu qarşıladı. O, ordunu dolandı, əsgərlərlə gülərüz salamlaşdı və onlardan olduqca razı qaldı...
Paskeviç üçün kənd kəndxudasının, starostanın evində mənzil ayrıldı. Hər bir rus üçün maraqlə olan bu ev, indi də İran müharibəsi dövründə olduğu görkəmini saxlayır; o, böyük deyil, birmərtəbəlidir dəhlizlə ayrılan iki otaqdan ibarətdir; hər bir otaqda bir pəncərə var, onların şüşələri müxtəlif rəngli olduqlarına görə, otaqlarda həmişə yarımişıq hakimdir; yuxarıda kiçik otaqla belveder (müşahidə üçün eyvan – K.Ş.), həyətdə gözəl, lakin kiçik güllük var, bütün bunlar Şərq adəti üzrə yüksək gil hasarlarla əhatə edilib. Paskeviç evdə yalnız bir mənzildə yerləşdi, digərini isə Abbas Mirzə üçün saxladı. Burada İranın taleyi həll olunur, Rusiyanın dəfnə əklilinə isə yeni şöhrət budağı həkk edilirdi...

***

…Fevralın 9-da sonuncu konfrans keçirildi. Fevralın 9-dan 10-na keçən gecə saat 6.24:00-da Abbas Mirzənin münəccimi tərəfindən müəyyən edilmiş vaxtda sülh müqaviləsi imzalandı. Müqavilənin bağlanması münasibətilə rus toplarından 101 yaylım atəşi açıldı.
Türkmənçayın tarixi xronikasının öyrənilməsində rəssam Moşkovun çəkdiyi şəkillər də mühüm rola malikdir. Moşkov (Maşkov) Vladimir İvanoviç (1792-1839) – rus batalist rəssamı. 1801-1812-ci illərdə Peterburq Rəssamlıq Akademiyasında təhsil almışdı. 1815-ci ildə "1813-cü ildə Leypsiq şəhəri önündə döyüş" şəklinə görə akademik olmuşdu. 1816-1818-ci illərdə İrandakı rus səfirliyində, 1827-1829-cu illərdə Paskeviçin döyüşən ordusunda xidmətdə idi. Bu illərdə naturadan eskizlər etmiş, sonradan onların əsasında akvarel ilə bir sıra kompozisiyalı şəkillər çəkmişdi. 1839-cu ilin mayında Həştərxanda ölüb. Moşkovun çəkdiyi şəkillərdən müəyyən hissəsi Türkmənçay tematikasına aiddir. Bunlar mahiyyət etibarı ilə unikal rəsm-sənəd, baş verənlərə rus rəssamının baxışlarının əksi olub, hadisələri xeyli dərəcədə əyaniləşdirir...
Ona görə də başlıca işlərdən biri Moşkovun bu mövzuda çəkdiyi bütün şəkillərin müəyyənləşdirilməsi və surətlərin toplanmasından ibarət olmuşdu. Bu şəkillərin bəziləri bir yerdə əlavələrdə verilmiş, mövzusuna görə mətndə istinad olunmuşdu.
Şəkillərin bəziləri Moşkovun 1816-1818-ci illərdə Yermolovun elçiliyinin tərkibində olduğu dövrə aiddir. Bu şəkillərdən biri elçiliyin Fətəli şah tərəfindən qəbulunu əks etdirir (M.N.Yermolovanın kolleksiyasından).
Digər şəkillər 1826-1828-ci illər rus-İran və 1828-1829-cu illə rus-türk müharibələrini əks etdirir. V.V.Sadovenin yazdığına görə, rus-İran müharibəsinin litoqrafiyalaşdırılmış süitasına aşağıdakı şəkillər aiddir: "İranlıların Yelizavetpol yaxınlığında məğlubiyyəti", "Cavanbulaq yaxınlığında iranlılar üzərində qələbə - 1827, 5 iyul", "General Paskeviçin komandanlığı altında Araz çayının keçilməsi", "Cavanbulaq yaxınlığında döyüşün nəticələri: iranlılar ruslara təslim olur", "İran qalası Abbasabadın təhvil verilməsi - 1827, 7 iyun", "İran qalası Sərdarabadın hücumla alınması", "İran qalası İrəvanın hücumla alınması. 1827-ci il 1 oktyabr". "Türkmənçayda sülh bağlanılması", "Paskeviçin İran taxtının vəliəhdi ilə görüşməsi", "Təzminat pulunun verilməsi", "Təzminat pulunun daşınması".
Moşkovun Türkmənçay müqaviləsi əsasında ermənilərin Şimali Azərbaycana köçürülməsi prosesini əks etdirən şəkli də maraq doğurur.

Arazı ayırdılar...

Arazı ayırdılar,
Min oyun qayırdılar,
Qürbət elə düşəndə
Məni qul sayırdılar.

***

Araza gəmi gəldi,
Mən dedim, hamı gəldi,
Səy ağla, ay gözlərim,
Ayrılıq dəmi gəldi.

***

Arazda axar qaldı,
Tərlan uçdu, sar qaldı,
Elimdən ayrı düşdüm,
Gözlərim baxar qaldı.

***

Araz gəldi yan axdı,
Dibindən min can axdı.
Vətən sarı baxanda,
Ürəyimdən qan axdı.

***

Keçmə, Araz dərindir,
İçmə suyun, sərindir,
Həsrət baxan bu ellər,
Sənin də ellərinir.
***
Qəribəm bu vətəndə,
Gözüm yoldan ötəndə,
Qəriblik yaman olur,
Baş yastığa yetəndə.
***
Mən aşiqəm Qarabağ,
Şəki, Şirvan, Qarabağ.
Tehran cənnətə dönsə,
Yaddan çıxmaz Qarabağ.
***
Yol vermə yada, Təbriz,
El gedər bada, Təbriz,
Sənin həsrətindəyəm,
Can vermə fəda, Təbriz...

1828-ci il 14 mart. Peterburq. "Северная пчела" qəzetindən: - Bu tarixdə (14 mart 1828-ci il – K.Ş.) günorta saat üçdə paytaxt sakinlərinə Petropavlovsk qalasından top atəşilə İranla sülh bağlanması haqqında xəbər verildi. Onun və traktatın özü haqqında məlumat buraya bu gün İranda fəaliyyət göstərən Rusiya qoşunlarının baş mənzilindən Xarici İşlər Dövlət Kollegiyasının idarəsinə kollec müşaviri Qriboyedov tərəfindən gətirilib. Qriboyedov Paskeviçin adından Türkmənçay traktatını Nesselvrodeyə təqdim etmiş, sonra birlikdə I Nikolayın qəbulunda olmuşdu.
1828-ci il 18 mart. Peterburq. V.A.Jukovskinin A.A.Voeykova məktubundan: - Bizdə ziyafətdir: sülhü bayram edirik.
Jukovski Vasili Andreyeviç (1783-1852) – tanınmış rus şairi, 1827-ci ildə Peterburq EA-nın fəxri üzvü, 1841-ci ildə üzvü olub. Tərcüməçi və ədəbi tənqidçi kimi də məhşurdur. Paskeviç qraf Erivanski edilmiş və onun qraflığının tam güclü olması üçün hökmdar ona milyon bağışlamışdı. Sülh haqqında xəbər gətirən Qriboyedova 4.000 çervon bağışlamışdı, gözəl qrafinya Soloqubun nişanlısı, traktatı bağlayan Obrezkovu onun adaxlısına 300.000 cehiz göndərməklə mükafatlandırılmışdı. Çar mükafat verməyi düşündükdə zarafat etmir.

Kərim Şükürov
professor