Xəlil Rza heç də tərcümə praktiki kimi fəaliyyət göstərmirdi. O, həm də tərcümənin elmi-nəzəri və metodoloji problemlərinə dair mülahizələr irəli sürür və bu sahədə tərcümə işinin konseptual bir magistral üzərinə keçirilməsi ilə bağlı məqalələr yazır, çıxışlar edirdi. Bu baxımdan onun müxtəlif illərdə "Şairlik və bədii tərcümə, "Abay poeziyası Azərbaycan dilində", "Moabit dəftərinin tərcüməsinə dair", "Bədii tərcümə milli mədəniyyətin ayrılmaz hissəsi kimi", "Bədii tərcümə bədii kəşf olmalıdır", "Rusiyada kimin günü xoş keçir" epopeyası və onun tərcüməsinə dair" "Ukrayna poeziyası və bədii tərcümənin aktual problemləri", "Tərcümə və bədii dil", "Poetik tərcümədə şairliyin elmi-filoloji əməyə arxalanması zərurəti", "Tərcümənin bədiiliyi uğrunda" və s. ortaya qoyduğu nəzəri müddəaları nəinki tərcüməyə şair kimi, həm də ədəbiyyatşünas kimi baxdığını sübut etməkdədir. Xəlil Rzanın az qala 30 ilə yaxın bir zaman kəsiyini əhatə edən tərcüməçilik fəaliyyəti dövründə onun özgə ədəbiyyatlardan dilimizə etdiyi poetik tərcümələrin keyfiyyəti kifayətqədər yüksəlib, həm də milli tərcümə məktəbimizin nəzəri və praktik istiqamətdə formalaşmasında hiss olunacaq rol oynayıb. XX əsrin 70-ci illərindən onun respublika mətbuatında nəşr etdirdiyi tərcümə nümunələri, demək olar ki, oxucuların daim diqqət mərkəzində olub. Poeziyadan tərcümələrə belə davamlı, ardıcıl, intensiv, xüsusilə adekvat münasibət sonralar onun bir-birinin ardınca 1982-ci ildə "Qardaşlıq çələngi", 1984-cü ildə "Dünyaya pəncərə", 1992-ci ildə "Turan çələngi", 1994-cü ildə "Qutadqu bilik", ölümündən sonra 2000-ci ildə "Yeddi gözəl", 2002-ci ildə "İsgəndərnamə", 2010-cu ildə yenə də "Dünyaya pəncərə" (bu kitab 72 çap vərəqi, yaxud 1151 səhifədən ibarətdir və bu mənbədə az qala əksər dünya xalqlarının poeziyasından nümunələr yer alıb – N.T.) kimi kitabları nəşr olunub.
"Dünyanın ədəbi xəritəsi" kitabında Xəlil Rza müxtəlif dünya xalqlarının ədəbi nümunələrindən örnəklər verməklə yanaşı, həm də tərcüməyə cəlb etdiyi müəlliflərin yaradıcılıq xüsusiyyətləri haqqında qısa və dolğun məlumatlar verib. Məsələn, özbək poeziyasından nümunələr gətirdikdə Ə. Nəvai, M.Şeyxzadə, A.Arif, S.Eyni, Zülfiyyə, C. Kamal, Q.Qulam, A.Qəhhar; kalmık poeziyasından – D.Kuqultinov; türkməndən – Məhdimqulu; qazaxdan – Abay, M.Əvəzov; Türkiyədən – T.Fikrət, C.Rumi; farsdan – Sədi, Xəyyam; slavyan xalqları ədəbiyyatından – rus-K.Simonov, A.Blok, A.Voznesenki, Y.Yevtuşenko, N.Tixonov, V.Luqovskoy, İ.Selvinski, N.Nekrasov; ukrayna - T.Şevçenko; belarus –Y.Kolas, Y.Kupala; Pribaltikadan – eston – R.Rummodan, U.Lantdan, L.Seppeldən, L.Koyduladan; Latviya - İ.Auzindən, V.Belşevitsadan, M.Çaylaysdan, A.Skalbedən; litva – Ş.Vladasdan, K.Donelaytisdən, E.Mejelaytisdən, Y.Martsinkyaviçusdan, A.Maldonisdən, A.Baltakisdən, V.Qalinisdən; eyni zamanda Avropa və Amerika xalqları ədəbiyyatından, xüsusən H.Lonqfellonun "Hayavata haqqında nəğmə"dən örnəklər verməklə, həm də X.R.Ulutürk tərcümə etdiyi ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılığına nəzər salaraq oxucuya daha gərəkli məlumatlar verir. Nəzərə alsaq ki, burada ən mühüm məqam ədəbiyyatların qarşılıqlı əlaqələrində tərcümə məsələləri daim ön planda durur və Xəlil Rza məhz burada milli ədəbiyyatların zənginləşməsində tərcümənin rolundan danışmaqla, onun adekvatlığının zəruriliyini qeyd edir, bu zaman onun şair-mütərcim kimi yaradıcı portreti oxucu (eyni zamanda tədqiqatçı) diqqətini özünə daha çox yönəldir.
Xəlil Rza tərcümənin praktik və nəzəri problemlərini yetərincə mənimsədiyindən onun metodik prinsiplərində orijinala sadiqlik, onu adekvat çevirmək istəyi ön planda dururdu. Buna görə də nəzəri müddəalardan (orijinalın dilini mükəmməl bilmək, orijinalda əksini tapmış gerçəkliyi başa düşmək və doğma dili gözəl bilməyin zəruriliyini ortaya qoymaqdan yetərincə qidalanan mütərcim tərcümə işini qan köçürmə sənətinə bənzətməklə, qan qruplarının bir-birinə uyğun gəlməsindən söhbət açmaqla, qruplar düzgün müəyyənləşdirilmədikdə fəlakət baş verəcəyi kimi tərcümədə də səhvə yol veriləcəyi təqdirdə anlaşılmazlıq yaranacağını söyləyib. Eyni zamanda X.R.Ulutürk ədəbiyyatın müxtəlif inkişaf mərhələlərinin bədii sirlərini mükəmməl bilən şair olmaqdan əlavə, bədii əsəri incədən-incəyə duyan şeirşünas və alim olmağın gerçəkliyini vurğulayıb. Bütün bu məsələlərə münasibət sərgiləyərkən X.R.Ulutürk tanınmış tərcümə nəzəriyyəçisi Y.Etkindin fikirlərinə istinad edərək şeir tərcüməsi sənətində şairin yaradıcı təsəvvürünün sərbəst uçuşunun dəqiq bilik və araşdırma hesablamaları ilə uyuşduğunu söyləməklə, bu cür vəhdətin, bir tərəfdən, tərcüməni etibardan salan subyektivlikdən, digər tərəfdən, quru qeyri-bədii akademizmdən qurtulmağa təminat verdiyini diqqət mərkəzinə çəkir.
Bütün bunlar X.R.Ulutürkün tərcümə zamanı mütərcimin adekvatlığı hansı parametrlərdə gözləməsini təsdiqləyir. Düzdür, adekvat tərcümə məsələlərinə də tərcüməşünaslıqda birmənalı yanaşılmır. Çünki adekvatlıq problemi uzun zaman kəsiyində müxtəlif mübahisələrə səbəb olmaqla, müxtəlif müddəaların və fərziyyələrin doğulmasını şərtləndirir, onlardan bəziləri gah diskussiyalar zəminində rədd edilir, gah da qəbul olunmaqla zənginləşdirilir.
Hər hansı özgə mədəniyyətin və ədəbiyyatın doğma mədəniyyətə və ədəbiyyata gəlməsində, daxil olmasında mütərcimin həlledici rolu var. L.Çerkasski bununla bağlı yazır: "…onun (tərcüməçinin – N.T. ) ideya inamından, estetik oriyentasiyasından, hətta istedadı haqqında danışmadan, əsərin taleyi asılıdır ki, o qəbul edən ədəbiyyatın hadisəsinə çevrilməklə, öz mühümlüyü ilə oxucuları inandıracaq, yoxsa əksinə, vərdiş edilmiş norma və zövqlərlə bir araya gəlməyib psixoloji və estetik uyğunsuzluğu ilə təəccüb, və ya təəssüf doğuracaq". Belə olduğu təqdirdə mətnin tərcüməsində mütərcim fərdiliyinin ortaya çıxması qaçılmazdır, lakin bu da müxtəlif şəkildə ifadə olunur. Burada yüksək sənət nümunəsinə müraciət edərkən mütərcimin orijinalın tərcüməsinə öz möhürünü vurmasından, onun orijinalla tərcümə arasında inamlı və nüfuzlu vasitəçi olmasından savayı, müəllif mətnindəki situativ məqamların mütərcim tərəfindən zəiflədilməsi, yaxud gücləndirilməsi daha önəmlidir.
Əlbəttə, tərcümə o zaman yüksək sənət nümunəsi kimi qəbul edilə bilər ki, o əksər parametrləri ilə orijinala adekvat olsun. Adekvatlıqla ekvivalentlik termini bir-birinə uyğundur. Ancaq burada söhbət heç də ondan getmir ki, tərcüməçi ekvivalentliyə, yaxud adekvatlığa böyük zəhmət sərf etmədən nail ola bilir.
Adekvat tərcümə orijinalla eyni olmayıb, ona bərabər tərcümədir. Dil stixiyası xalq mədəniyyətinin bütün rəngarəngliyini toplayıb əks etdirdiyindən, mətnin ikinci doğuluşu orijinal mətnin bütün sisteminə toxunan bir prosesdir ki, onun hər bir atomu bu sistemlərin yetərincə dəyişilməsini, yenidən qurulmasını tələb edir. X.R.Ulutürk bütün bu prosesi dərindən dərk edən mütərcim kimi hər bir orijinalın psixoloji və emosional simasını, onun bədii, fəlsəfi və estetik konsepsiyasını, obrazlar sistemini, intonasiyasını, ritmikasını və harmoniyasını uyğun yaratmağa çalışır. O, bir tərəfdən, leksik adekvatlığa çalışırsa, digər tərəfdən, müavfiq deyim konstruksiyaları axtarışında olarkən bəzən çıxılmaz vəziyyətlərə düşür. Belə hallar qrammatik normaların, ölçünün orijinalda və tərcümədəki uyğunsuzluqları ilə yaranır. X.R.Ulutürk bir sıra mütərcimlərdən fərqli olaraq heç də Azərbaycan dilinə tərcümə zamanı rus hecasında və misrasında yer almış bütün hecanı və deyim tərzini saxlamağa çalışmır, orijinal misraların söz, ifadə və frazalarını da qorumağa səy göstərmir. Bəzi mütərcimlər yaddan çıxarırlar ki, orijinalda yer almış sözlərin sırası bədii olmaqla, orijinalın dil normalarına uyğundur.
Tərcümədə isə sıranı saxlamaq tərcümə dilində qrammatik normaların elementar şəkildə pozulmasına xidmət edə bilər. Əlbəttə, belə olduğu təqdirdə adekvat tərcümə haqqında danışmaq da olmaz. Belə olduğu halda orijinala sadiqlik, həm də tərcümə etdiyin dilə sadiqliyi əks etdirməlidir. Yəni mütərcim müəllif qavrayışının təzə-tərliyini, orijinalın bədii gerçəkliyini əks etdirməyi diqqət mərkəzində saxlamalıdır.
X.R.Ulutürkə görə mütərcim filoloji dəqiqliyi poetik harmoniya ilə sintez etməyi bacarmalıdır. Onun tərcümə prosesində digər xeyli mühüm məqamlarla yanaşı, hər iki dili və onların müqayisəli üslubiyyatını yaxşı bilmədən, hər iki ədəbiyyatda janrların, poeziya və nitq üslublarının inkişaf qanunlarını anlamadan, hər iki ədəbiyyatın tarixini və onların qarşılıqlı təsirini öyrənmədən əsil yaradıcı tərcümənin ortaya çıxmasına nail olma şübhə doğurur. Göründüyü kimi, X.R.Ulutürk mütərcimliyə orijinal sənətkarın yaradıcılığından heç də az yer verməyib. Onun fikrincə, müəllif kimi tərcüməçi də bədii kəşf qüdrətinə malik sənətkardır. Yaradıcılıq zamanı müəllif həyat həqiqətini, bədii həqiqəti kəşf etdiyi halda, tərcüməçi müəllifi kəşf edir. İşin belə cəhəti ilə yanaşı eyni zamanda o, tərcümə işinə məsuliyyətlə yanaşa bilməyən mütərcimləri də tənqid etməyi zəruri hesab edərək yazır: "Bərbad tərcümənin başlıca təhlükəsi ondadır ki, burada yalnız ayrı-ayrı fikirlər, ifadələr, məcazlar deyil, həmçinin müəllifin mənliyi, yaradıcı siması, dəst-xətti alt-üst edilir, tamamilə başqa bir mənlik, başqa bir üslub ilə əvəz olunur". X.R.Ulutürk bədii üslubu müəllifin yaradıcı portreti kimi dəyərləndirir: "Orijinalın ruhunu təhrif edən, üslubunu aradan qaldıran tərcüməçinin xəyanəti məhz bunda aşkara çıxır ki, oxucuya o, müəllifin avtoportreti əvəzinə öz avtoportretini təqdim etmiş olur".
Gördüyümüz kimi, X.R.Ulutürkün tərcümə ilə bağlı nəzəri qənaətləri yetərincə dəyərlidir. O, tərcümənin başlıca amilləri kimi orijinalı düzgün oxuma, onu incəliklərinədək qavramaqla başlanır və buna görə də orijinalın dilini, müəllifin yaradıcılığını, üslub keyfiyyətlərini anlamadan, onun mənsub olduğu ədəbiyyat və xalqı lazımınca tanımadan, yalnız sətri tərcüməyə güvənməklə çalışan mütərcimlərin hər hansı bir uğur qazanmayacaqlarını, orijinalı təhrif edəcəklərini vurğulayıb.

Nizami Tağısoy
professor