Hazırda taxıl yığımının qızğın dövrüdür. Taxıl və çörək ciddi ərzaq təhlükəsizliyi məsələsi olduğundan bu sahədə istehsal diqqət mərkəzindədir. Xüsusən də dünyadakı iqlim dəyişiklikləri və regional müharibələrin davam etdiyi bir şəraitdə bu mövzu daha da aktullaşıb.
İlk öncə ölkəmizlə bağlı qeyd edək ki, bu il iyulun 7-dək ölkə üzrə taxıl zəmilərinin 73 %-də biçin başa çatıb. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyində taxıl biçininin təşkili ilə bağlı yaradılmış operativ qərargahın məlumatına əsasən, artıq payızlıq arpa sahələrinin 91%-də, buğda sahələrinin isə 60%-də biçin tam yekunlaşıb. Bu mövsüm mexanizatorlar tərəfindən 385 783 hektar arpa sahəsi, 351 548 hektar buğda sahəsi biçilib. Biçin həcmi ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 43 min hektar artıqdır. Hazırda arpa üzrə orta məhsuldarlıq 29,7 sent/ha, buğda üzrə orta məhsuldarlıq isə 34 sent/ha təşkil edir. İndiyədək biçin aparılmış 737 331 hektar sahədən 2,3 milyon ton məhsul yığılıb ki, bunun da 1,2 milyon tonu buğda, 1,1 milyon tonu arpadır.
Respublikanın 23 rayonunda biçin həcmi 90 %-i keçib, Bərdə, Neftçala və Naftalanda biçin tam başa çatıb. Hazırda taxıl üzrə ən yüksək məhsuldarlıq Hacıqabul rayonunda qeydə alınıb – 51,4 sent/ha. Orta məhsuldarlıq Ağdam, Ağcabədi, Bərdə, İmişli, Saatlıq, Sabirabad, Salyan rayonlarında da kifayət qədər yüksəkdir. Ümumilikdə 21 rayonda taxıl üzrə orta məhsuldarlıq göstəricisi ümumrespublika göstəricisindən yüksəkdir. Hazırda taxıl biçini prosesində 1 635 kombayn iştirak edir. Bunlardan 579 kombayn “Aqroservis” ASC-nin, 1056 kombayn fiziki və hüquqi şəxslərin balanslarında olan kombaynlardır. Ölkədə taxıl yığımı davam edir. Şübhəsiz ki, yerli istehsal bu il də Azərbaycanın tələbatını ödəməyəcək və xaricdən əlavə olaraq 1.3-1.5 milyon ton taxıl idxal ediləcək.
Bəs dünya taxıl bazarında nə baş verir? BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) 2024-cü ildə qlobal taxıl istehsalı ilə bağlı son proqnozu iyul ayında 7,9 milyon ton (0,3 faiz) artırılıb və hazırda 2023-cü ildən bir qədər çox olmaqla 2 854 milyon ton səviyyəsində müəyyən edilib. Bu, bütün zamanların ən yüksək göstəricisidir. Aylıq artım taxıl istehsalı üzrə yaxşılaşmış perspektivləri əks etdirir, dünya istehsalı proqnozu iyun ayı proqnozu ilə müqayisədə 0,4 faiz artaraq 1530 milyon tona, buğda üçün isə 0,3 faiz artaraq 789 milyon tona çatdırılıb. Proqnozlar Argentina və Braziliyada qarğıdalı məhsulu üçün daha yaxşı istehsal gözləntilərinə əsaslanır. İki ölkədə məhsuldarlıq proqnozları əvvəlki aylardakı dəyişkən şəraitdən sonra daha əlverişli hava şəraitini əsaslanaraq yüksəldilib.
Buna baxmayaraq, Braziliyada istehsalın hələ də 2023-cü ilin rekordundan xeyli geri qalacağı gözlənilir. Qarğıdalı istehsalı ilə bağlı proqnozlar Türkiyə və Ukrayna üçün də artırılır. Bu yuxarıya doğru düzəlişlər, quruluğun məhsuldarlığı məhdudlaşdıran İndoneziya və bir sıra Cənubi Afrika ölkələri və Pakistan üçün aşağı qiymətlər və heyvandarlıq sektorundan yem tələbinin azalması səbəbindən əkinlərin azaldılmasına gətirib çıxaracağı gözlənilən qarğıdalı istehsalı proqnozlarını üstələyib. Dünya buğda istehsalı da əsasən Asiyada, xüsusən də rekord buğda hasilatının mümkün olduğu Pakistanda daha yaxşı perspektivlərə əsaslanarır. Rusiyada əsas buğda istehsal edən ərazilərində əlverişsiz hava şəraiti istehsal proqnozunun əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına səbəb olub. FAO-nun 2024/25 mövsümündə qlobal düyü istehsalı ilə bağlı proqnozu iyun ayından bəri yalnız kiçik düzəlişlərə məruz qalıb. O dünya düyü hasilatının yeni mövsümdə daha 0,9 faiz artaraq 535,1 milyon tona çatdırıb.
2024/25-ci illərdə dünya dənli bitkilərdən istifadənin proqnozu iyun ayından etibarən cüzi dərəcədə (5,4 milyon ton və ya 0,2 faiz) və 2023/24-cü illə müqayisədə 13,6 milyon ton və ya 0,5 faiz çox olmaqla 2 856 milyon ton təşkil edir. 2024/25-ci illərdə qlobal iri taxıl istifadəsi 3,7 milyon ton artdı, bu da daha yüksək proqnozlaşdırılan yem və qarğıdalı və arpanın digər istifadələri, eləcə də sorqonun daha yüksək qida istehlakı hesabına artırıldı. Bu yuxarıya doğru düzəliş indi qlobal qaba taxıldan istifadə proqnozunu 2023/24 səviyyəsindən 0,8 faiz artıraraq 1 529 milyon tona çatdırır. 2024/25-ci illərdə dünya buğda istehlakı da bu ay 1,5 milyon ton artırılaraq, Pakistanda daha böyük gözlənilən yerli istehsalla dəstəklənən istifadənin artması ilə əlaqədar yenidən nəzərdən keçirilib. Artıma baxmayaraq, qlobal buğda istifadəsinin hələ də 2024/25-ci illərdə 2023/24 səviyyəsindən 0,7 faiz azaldığı müşahidə edilir. 2024/25-ci illərdə dünya düyü istifadəsinin hələ də illik müqayisədə 1,2 faiz artaraq 531,5 milyon tona çataraq bütün zamanların ən yüksək səviyyəsinə çatacağı proqnozlaşdırılır. Ərzaqdan istifadə komponentinin bu artıma təkan verməsi gözlənilir ki, bu da adambaşına düşən qlobal düyünün illik 0,5 faiz artaraq təxminən 53 kiloqrama çatması ilə nəticələnə bilər.
894 milyon ton olan FAO-nun 2025-ci ildə mövsümlərin sonuna qədər dünya taxıl ehtiyatları ilə bağlı proqnozu əvvəlki aydan 2,9 milyon ton azaldılıb, lakin gözləntilər hələ də açılış səviyyəsindən yuxarı ehtiyatların 1,3 faiz artmasına işarə edir. Yeni proqnozlarla, 2024/25-ci illərdə qlobal taxıl ehtiyatlarının istifadəyə nisbəti, yeni mövsümdə adekvat təchizat perspektivlərini göstərməyə davam edərək, keçən mövsümdən 30,8 faizlə demək olar ki, dəyişməz qalacaq. Bu ayın aşağı yönlü revizyonu, əsasən, Braziliya və Ukrayna üçün qarğıdalı ehtiyatının aşağı düşməsi ilə bağlı qlobal iri taxıl ehtiyatı proqnozunda 4,3 milyon ton azalmanı əks etdirir. Aşağıya doğru yenidən nəzərdən keçirilməsinə baxmayaraq, qlobal iri taxıl ehtiyatları hələ də 2024/25-ci illərdə artaraq 381 milyon tona çataraq, açılış səviyyələrindən 2,8 faiz yuxarı olacaq. Əksinə, qlobal buğda ehtiyatları üçün proqnoz bu ay 1,6 milyon ton artırılaraq 308 milyon tona çatdırılsa da, yenə də açılış səviyyəsindən 1,4 faiz aşağı düşüb. Rusiyanın buğda ehtiyatlarının proqnozunun aşağı salınması, daha az gözlənilən məhsul hesabına bu ay qlobal buğda ehtiyatlarının aşağı enməsinin əsas hissəsini təşkil edir. 2024/25 marketinq illərinin sonunda dünya düyü ehtiyatları 204,9 milyon ton səviyyəsində proqnozlaşdırılır ki, bu da iyunun gözləntilərindən az dəyişdi və əsasən Çin və Hindistanda gözlənilən yığılmaların daha az olması səbəbindən, onların rekord açılış səviyyəsindən 2,7 faiz yuxarıdır.
FAO-nun 2024/25-ci illərdə ümumi taxıl məhsullarının beynəlxalq ticarəti ilə bağlı proqnozu iyun ayından etibarən dəyişməz olaraq 481 milyon ton olaraq qalır ki, bu da 2023/24 səviyyəsindən 3 faiz azalma deməkdir. 231 milyon ton səviyyəsində sabitlənmiş, 2024/25-ci illərdə (iyul/iyun) qaba taxılların qlobal ticarəti proqnozu keçən aydan bəri cüzi (0,9 milyon ton) qaldırılıb, lakin yenə də əvvəlki mövsümlə müqayisədə 3,9 faiz azalmağa meyillidir. Ukrayna üçün bir qədər yaxşı qarğıdalı ixracı perspektivləri və Çin tərəfindən daha yüksək qarğıdalı idxalı qlobal proqnozu 1,0 milyon ton qaldırsa da, dünya qarğıdalı ticarəti hələ də 2023/24 səviyyəsindən 4,4 faiz azalmağa hazırlaşır. 2024/25-ci illərdə (iyul/iyun) arpa və sorqumun dünya ticarəti ilə bağlı proqnozlar iyundan dəyişməyib, arpa ticarəti hələ də 3,9 faiz azalmağa doğru gedir, qlobal sorq ticarətinin isə hələ də 6,4 faiz artacağı proqnozlaşdırılır. 2024/25-ci illərdə (iyul/iyun) qlobal buğda ticarəti proqnozu əvvəlki proqnozdan bəri cüzi (0,9 milyon ton) azaldılıb və gözlənilən daralma ötən mövsümdən 3,7 faizə qədər dərinləşib. Rusiyanın istehsal proqnozunun aşağı salınmasına uyğun olaraq ixrac proqnozunda azalma olacaq. Qazaxıstan və Ukrayna da daxil olmaqla, bəzi digər əsas buğda ixracatçıları üçün nəzərdə tutulan bir qədər yüksək satışlar ixrac tərəfindəki azalmanı kompensasiya edəcək. İdxal tərəfində, buğda idxalının 21 iyun-15 oktyabr tarixləri arasında müvəqqəti dayandırılmasından sonra Türkiyə, eləcə də Hindistan üçün idxal rüsumunun ölkə ehtiyatı ilə qüvvədə qalacağına dair hökumətin son açıqlaması əsasında alışlar azalıb. Bununla belə, bu endirmələr Çin və Avropa İttifaqı üçün nəzərdə tutulan daha güclü buğda idxalı ilə qismən kompensasiya edilir. 2024-cü ildə (yanvar-dekabr) beynəlxalq düyü ticarəti 51,1 milyon ton səviyyəsində təxmin edilir ki, bu da iyunun proqnozundan bir qədər aşağıdır. Yenidən işlənmiş proqnoz səviyyəsində qlobal düyü axını artıq azalmış 2023-cü il səviyyəsindən 3,4 faiz aşağı və dörd ilin ən aşağı səviyyəsində olacaq.

Mahir Həmzəoğlu