Ziqmund Freyd hesab edirdi ki, əvvəl totem - hamının yaxşı tanıdığı, südü və əti ilə qidalandığımız, ən adi, mülayim, ziyansız, yaxud qorxu yaradan, vəhşi heyvandır (quşdur, yer üzünün hər hansı bir maddi varlığıdır). Lakin totemin mahiyyəti adiliyi ilə deyil, təsəvvürə gətirilən, gerçəkliklə əlaqəsi təsadüflər üzərində anılan fövqəltəbiiliklə, sakrallıqla müəyyənləşir və totem seçilən hər hansı bir canlı-cansız varlıqda elə əlamətlər tapılır ki, bütün ailə üzvləri ilə müəyyən bağlılığı "əsaslandırılır". Təbii ki, təfəkkürdə, insan düşüncəsində o cür qəbul edilməsi nəzərdə tutulur, reallıqda isə ailə (tayfa, klan) üzvlərinin zahiri cizgiləri, xasiyyəti və davranışları ilə totem arasında elementar oxşarlıqlar göstərilir. Məsələn, filan heyvan kimi sürətli qaçırlar, yaxud uzağı görəndirlər, cəlddirlər və s.
Dünyagörüşü etibarı ilə dinin ərəfəsi kimi qəbul edilən totemizmdə bütün ailənin mütləq inamı ona köklənir ki, ulu əcdadları sayılan heyvan, yaxud başqa varlıq adi görünsə də, qeyri-adi magik gücə, yaradıcı qüdrətə malikdir. Totem insanları həm də həmin nəslə məxsus hər şeyi törədən və himayə edəndir. Totem həmişə öz "törəmələrinin" (ona inanan insan nəsli nəzərdə tutulur) gələcəyini təyin edir, onları fəlakətlərdən, quraqlıqdan, xəstəliklərdən qoruyur, çətinə düşənlərin köməyinə çatır. Əlbəttə, o, bütün işlərini gözəgörünməz vasitələrlə həyata keçirir. Totemdə varislik əsas götürülür, irsən ya ana, ya da ata xətti ilə bir nəsildən başqasına keçir. Ola bilsin ki, cəmiyyətin qurulmasında hakimiyyətin rolu müəyyənləşəndə xanlığın, sultanlığın nəsil şəcərəsi ilə ötürülməsi prinsipi totemizmdən qalıb. Güman edilir ki, lap başlanğıcda insanı doğan qadına üstünlük verilib, ilk totemin dişi olduğu zənn edilib. Türk xalqlarında Buynuzlu Ana maral, Boz Qurd haqqındakı miflərdə bunun izləri bugünədək yaşamaqdadır. Kişilərin məişətdə, sosial həyatda, primitiv istehsalatda - ovçuluqda, silahların düzəldilməsində, maldarlıqda, əkinçilikdə, eləcə də xarici mühitlə, başqa toplumlarla münasibətlərin qurulmasında rolunun çoxaldığına görə totemə inamda da köklü dəyişikliklər baş verib, ailənin davamlılığının səbəbi ata (üstünlük ərkəc heyvanlara keçirilib, məsələn, "Qoç Koroğlu" ifadəsində mifik mədəni qəhrəman ərkəc heyvanla müqayisədə verilir) qanadı ilə bağlanıb. Maraqlıdır ki, bütün sosial və əxlaqi öhdəliklərin əsasında totemə məxsusluq öndə durur. Getdikcə totem aid olduğu tayfanın sərhədlərini aşır, öz ətrafında çoxsaylı insan dəstələri toplayır və prinsipcə ilkin anlamdakı qan qohumluğunu arxa plana adladırdı. C.Frezer "Totemizm and Exogamy" (c.I.s.53) əsərində yazır ki, insanlar "nəinki müasir mənada başa düşdüyümüz nəsil və qan qohumluğu ilə, daha geniş anlamda və qırılmaz tellərlə, sıx şəkildə totemlə bağlanırdılar". Bir cəhət də maraqlıdır ki, totemi dar çərçivədə götürüb hər hansı bir konkret ərazidə yerləşdirmirdilər. Başqa sözlə, o, məlum məkana aid deyildi. Hansısa heyvan (quş və s.) totemləşirdisə, sürü, dəstə halında deyil, əlahiddə, ayrılıqda, müstəqil, eyni zamanda başqa totemlərlə və onun tərəfdarları ilə sülh şəraitində yaşadığı zənn edilirdi. Qədim insanların gəzintisi, əməyi (ovçuluğu və meyvə toplamaları), yeməyi və dincəlməyi də toplum şəklində idi. Onlar üçün təbiətin bütövlüyü tanış olduqları ərazidən kənara çıxmırdı, dünya dağın o üzündə, çayın o biri sahilində bitirdi. Çünki dağın o üzünə, çayın o biri sahilinə toplum üzvlərinin ayaqları dəyməmişdi. Yaşadıqları məkandan uzaqda olan hər şey məchulluq idi, bilinməz başqa dünya idi. Öz "kiçik dünya"larında - yurdlarında isə hər şeyin başlanğıcı totemə bağlanırdı. O məkanda olan çayı, gölü, daşı, torpağı, suyu, havanı, heyvanı, insanı, bitkini - dərk edilən bütün varlıqları doğan da, yaşadan da, məhv edən də totem idi. Ona görə də totemist görüşlərdə müqəddəs hesab edilən predmetlər və mifik obrazlar olduqca çoxdur. İnsanlar dünyaya zoomorfik düşüncənin pəncərəsindən baxırdılar. Totemizm öz əsas xüsusiyyətini mükəmməl dinlərə ötürməklə universal dünyabaxışına çevrilmiş və bu zaman keyfiyyəti də dəyişdirilmişdi. Məsələn, atəşpərəstlikdə antitotemlər (totemə əks olan heyvanlar) özünü göstərir. Qədim muğların gen yaddaşında mamont, dinozavr, ağ və kürən ayı, pinqvin, tovuz quşu, delfin, köpək balığı, şir və s. nəslin başlanğıcında duran varlıqlar kimi baxılırdı. Ümumiyyətlə, zoroastrizmdə müqəddəs heyvan, bitki və minerallardan ibarət totemlər mühüm əhəmiyyətə malik idi.
Totemlər vasitəsi ilə əsasən işıqlı qüvvələr fəaliyyət göstərirdi. Lakin ulu əcdadın totem tək qəbul etdiyi heyvanların işıqla əlaqələnməsi və uğur gətirməsinə inamın tarixi daha qədimlərlə səsləşir. Bir sıra türk tayfalarının (başqırd, aşina və b.) totemi sayılan Boz Qurd mifdə işıq şüası ilə göydən enir. Məlikməmmədin quyuda ağ qoça minməyə çalışması, lakin qara qoçun belinə düşməklə qaranlıq dünyaya yollanması da həmin təsəvvürlərin qalığıdır. Və ağ qoç-qara qoç qarşılaşması məhz totem-anti totem mübarizəsi - bir varlığın özünün ikili əlaməti, insanın daxilində xeyirlə şərin qarşılaşması kimi başa düşülməlidir. Antitotemlər - devlərin tərəfində duran heyvan və quşlar idilər ki, şərxislətli adamların onlardan törəməsi ehtimal olunurdu. Ümumiyyətlə, totemlər iki halda özünü göstərirdi: 1) Eyni gündə, ayda, ildə doğulanlar həmin zaman bölgülərinə hamilik edən heyvan, quş, yaxud bitkinin övladları sayılırdı; 2) Totem tayfa birliyi və qan qohumluğu prinsipi ilə müəyyənləşirdi. Bu zaman bütün icmanın, cəmiyyətin başında duran törədici idi. Atəşpərəstlərə görə, ilk insan nəsli bitkidən (ağacdan) törəyib. Ona görə də onların əsas totemi ağac idi. Baş totem təkcə insanların deyil, onların əhatəsində olan bütün varlıqların yaradıcısı idi. Bu səbəbdən də bəzən onun ətrafında çoxsaylı yardımçı totemlər fəaliyyət göstərirdi. Qadınları bir heyvan, yaxud bitki, kişiləri başqası, eləcə də ovçuların, mal-qaranın, ayrı-ayrı zümrələrin, hətta fərdi qaydada hər kəsin ayrılıqda öz yardımçı himayədarları təsəvvürə gətirilirdi. Biri işıqdan gəldiyi üçün insanı yaxşı əməllərə, digəri isə qaranlıqla bağlandığından pisliyə təhrik edirdi. Ulu əcdad elə zənn edirdi ki, totemin əlamətlərini hər bir insanın həm zahiri görünüşündə, həm hərəkət və davranışlarında, həm də daxili aləmində, xarakterində tapmaq olar. O əlamətlər ya işıqlı, ya da qara qüvvələr tərəfindən təmsil edilirdi. İnsan düzlük, ədalət tərəfdarıdırsa, deməli, totemdən keçən daxilindəki işıq qaranlığa qalib gəlib. Totemist inamda totem yeganə və əsas obyekt deyil, müxtəlif əşyalar, predmetlər, emblemlər də "müqəddəs" sayılırdı. E.M.Meletinski heyvan və quşların totemləşməsi ilə bağlı mifoloji əhvalatların bir-birini təkrarladığını, eyni motivin gəzərgiliyi zamanı tez-tez obyektini, yəni bəhs açdığı quşu, heyvanı başqası ilə əvəzlədiyini vurğulayaraq soruşur ki, "görəsən, kayot haqqındakı miflər "qurddan törəmə" motivindənmi yaranıb?" Cavabı belə şərh edir ki, "axı düzənlərdə yaşayan qurd hind-alqonkilər arasında da çox məşhur idi; eləcə də hər iki heyvan barədəki söyləmələr həm ümumi tipoloji cəhətinə, həm də motivləşməsinə görə qarğa haqqındakı miflə səsləşir".
Miflərdə totemlərin demiurqlaşmasına da rast gəlirik. Belə ki, qurd, quş nəsil törətmək funksiyasından əl çəkib etnokulturoloji işlərin daşıyıcısına çevrilir. Məsələn, sakrallaşdırılan heyvan və quşlar tanrılara aid odu oğurlayıb insanlara bağışlayırlar. Bu mühüm hadisəni çox hallarda qurdla qartal yerinə yetirir. L.Y.Şternberq (1925) göstərir ki, dünyada planetlərlə (ulduzlarla) bağlanan miflər silsiləsində qartala xüsusi yer ayrılır. Ural-altay xalqlarında qartal xüsusilə şamana aid əlamətlərlə verilir və mifik mədəni qəhrəmana çevrilir. Yakutlar işıqla bağlanan xeyir ruhları qartalla, qara qüvvələri isə qarğa ilə əlaqələndirirlər. Meletinskinin müşahidələrində isə totemist mifoloji parallelizmdə qartal həmişə qarğadan üstün tutulur. Əski çağlarda Azərbaycan türklərində də totemlərə inam var idi. Bəzi tədqiqatçıların irəli sürdüklərinin əksinə olaraq bildiririk ki, ulu babalarımız bəşər oğlunun keçdiyi bütün yolları tarixin çox uzaq dönəmlərində keçib, qurda, quşa, ağaca, çaya, dənizə, dağa tapınıb, hətta bəzi təbiət varlıqlarını özünün əcdadı da sayıb. Totemə inam yazılı abidələrdə (Məsələn, "Avesta", "Kitabi-Dədə Qorqud") və şifahi yaradıcılıq nümunələrində (xüsusilə arxaik nağıllarda, inanclarda və atalar sözlərində) öz izlərini bu günədək qoruyub saxlayıb. Totemizmin qədim etnoslardan biri kimi türklərin mənəvi mədəniyyətində, xüsusilə folklor qaynaqlarında dərin izlər buraxmasına göz yumanlar, o cümlədən İ.Qəfəsoğlu onun olmadığını iddia edir, başqırdlardakı qurdun fin-uqorlardan, oğuzlardakı quş onqonlarının, ümumiyyətlə, maral, ilan, inək və b. totemlərin monqollardan alındığını bildirir. Məsələnin bu şəkildə qoyuluşu özünü doğrultmur. Birincisi, ona görə ki, totemizm inkişafın lap əvvəlində meydana gələn dünyagörüşüdür və sistemli din səviyyəsinə qalxa bilməyib. İ.Qəfəsoğlu mülahizələrini onunla əsaslandırmağa çalışır ki, guya F.Rəşidəddindən əvvəlki mənbələrdə oğuzların totemçiliklə bağlı təsəvvürləri özünə yer almır və "Tarix"dəki faktlar isə monqolların hücumları zamanı mənimsədilib.
Bu qənaətlərin elmi əsası ona görə yoxdur ki, oğuz və hun tayfaları monqol-tatar yürüşlərinədək totemizmdən qat-qat yüksəkdə duran dinlərə (şamanizmə, atəşpərəstliyə, xristianlığa və islama) keçmişdilər. Birdən-birə təkallahlı (Allah, yaxud dual yaradıcılar - Ahur-Məzd və Anhro-Manyu, Baş Ruh, ya da Göy Tanrısı) inanc sistemindən dönüb barbarlıq dövrünün əqidəsinə qayıtmaları ağlabatan deyil və onlar heç vaxt monqolların totem-tanrılarını özlərinin nəslinin başlanğıcında duran heyvan hesab etməzdilər. Eləcə də başqırdlar fin-uqorların totemini öz tayfa birliyinin adı kimi götürməzdilər. Ümumiyyətlə, onun gətirdiyi dəlillərin heç birinin elmi əsası yoxdur. Ona görə ki, prototürklər və oğuzlar haqqındakı digər yazılı mənbələrdən onlarla misal göstərmək mümkündür ki, onlar islam inancını qəbul etmələrinə baxmayaraq totemçiliyin izlərini qoruyub saxlayıblar.
İ.Qəfəso?lu "Oğuz kağan"ın mətninə istinadən yazır ki, "altın tavuk - gümüş tavuk, ak koyun - kara koyun sözleri, eski türk ekonomisinde çobanlık ve ciftciliği sembolize etmekde olur, kutsallıq ve tapınma ile ilgili bulunduğuna dair her hangi bir belirti yoktur". Lakin unudur ki, Azərbaycanda yaranan iki böyük dövlətin adı eyniadlı tayfalardan götürülmüşdü. "Qaraqoyunlu tayfa ittifaqının bayrağında qara qoçun, Ağqoyunlu tayfa ittifaqının bayrağında isə ağ qoçun təsviri vardı". Bunu təkcə qoyunçuluq peşəsi ilə bağlamaq düz deyil. Eləcə də Şərq xalqlarının bütün ailələri ev quşlarını yetişdirməklə məşğul idilər. Nə səbəbə təkcə türk tayfası özünə Qızıl toyuq, yaxud Gümüş toyuq adı vermişdi? Başqırd xalqı xilaskar-hami qurdla bağlı onlarla əfsanə, mif yaradıb. Aşina tayfasını meydana gətirən də Boz qurd idi. Ümumiyyətlə, prototürklərin qədim inanclarında quşa, heyvana və bitkiyə tapınma əksər tarixçilərin diqqətini özünə cəlb edib. L.N.Qumilyev yazırdı ki, "əgər iranlıların müqəddəs heyvanları it idisə, turanlılar tapınmada ilana üstünlük verirdilər". Eləcə də oğuzların iki ağacın övladları olması barədə ("Ağacdan doğulan cocuqlar mifi") həm ilkin qaynaqlarda, həm də orta əsrlərdə yazıya alınan eposlarda tutarlı dəlillər mövcuddur. Məsələyə tamamilə inkarçı mövqedən yanaşmaqdansa, çoxsaylı totemlərin hansının türk, o cümlədən Azərbaycan xalqının mədəniyyətində daha dərin izlər buraxdığını üzə çıxarmaq lazımdır. Yurdumuzda ən geniş yayılan totemlərə Boz Qurdu, Buynuzlu Ana maralı, Qaba Ağacı, Ağ quşu misal göstərə bilərik.

Ramazan Qafarlı
professor