Mirzə Bala MƏMMƏDZADƏ


"Dədəm Qorqud gəlübəni şadlıq çaldı, boy boyladı, soy soyladı, bu Oğuznaməni düzdü, qoşdu".
"Kitabi-Dədə Qorqud"dan


Çox qiymətli bir səyahətnamənin müəllifi olan Adam Oleari həm katib, həm müşavir kimi çalışdığı səfirliyin heyətilə birlikdə 1698-ci uldə Dağıstan və Azərbaycandan keçib İrana səyahət edərək, yenə həmin yolla geri dönərkən, Dərbənd yaxınlığında gördüyü "Qırxlar məzarlığı" kimi tarixi abidələrdən bəhs edərkən belə yazmaqdadır: "...Bunlardan biri Pir Muxara (Pyhr Muchar) aid olub ovalıqda, digəri isə İmam Qorqudun (İmam Kurchud) dağ üzərindəki türbəsi idi. ...Bir mağarada yerləşən türbənin içində və çölündə Qurban bayramına təsadüf edən bu ziyarət əsnasında uzaq yerlərdən gələn qadın və qızların daşın içində oyulmuş çuxurdakı tabutun ətrafında yalın ayaqla dolaşdıqlarını təsvir edən A.Oleari səyahətnaməsinin başqa bir yerində Dədə Qorqudun xidmət etdiyi Kral Qazan haqqında məlumatı da qeyd edib. Yerlilərdən topladığı bu məlumata görə, çox əski zamanlarda Midiyada Qazan adlı bir kral hakimiyyətdə idi. Bu kral Elbrus dağının arxasında, bu gün daha çox yəhudilərin olduğu, Tabasaran ölkəsində yaşayan oğuz millətindən nəşət etmişdi. Təbrizdə Acı çay kənarındakı məzarı bu gün belə mövcuddur. Onun xanımı Kraliça Burlanın (Burlea) qırx addım uzunluğundakı türbəsi Urmi qalasının yanında göstərilməkdədir.
İranlıların söylədiklərinə görə, bu oğuz milləti bugünkülərə nisbətdə çox daha uzunboylu və qüvvətli vücuda malik insanlar idi.
A.Olearidən bir qədər sonra – XVII əsrin ortalarında buraları ziyarət edən məşhur türk səyyahı Övliya Çələbinin də işarə etdiyi Qorqudla bağlı səyyahın verdiyi məlumat tarixi qaynaqlara uyğundur. Bir sözlə, "Dədə Qorqud"u təşkil edən boylardakı "Salur Qazan"la xanımı "Boyu uzun Burla xatun", heç şübhəsiz ki, A.Olearinin bəhs etdiyi Kral Qazanla, qəbrinin uzunluğu qırx addım olaraq göstərilən Kraliça Burladır.
...Dədə Qorqud və Qorqud ata adları ilə xatırlanan, tarixi və ədəbi olmaq üzrə iki şəxsiyyət halında qarşımıza çıxan Dədə Qorqud azərbaycanlıların da daxil olduğu oğuz-türk icmasının mənqibəvi ozanları və oğuz xanlarının müşküllərini həll edən bilici, vəzir və məsləhətçisi kimi göstərilməkdədir. Ədəbi şəxsiyyət olmaq etibarı ilə də əski oğuz ənənələrindən alınma bir sıra nağıl və dastani hekayələrin bir araya toplandığı "Kitabi-Dədə Qorqud"un müəllifi sayılmaqdadır.
Hələ Elxanilər dövrünün tarixçisi Rəşidəddin "Dədə Qorqudun həddindən artıq hekayəsi olduğunu" qeyd edib. Bizə gəlib çatan 12 boyun hamısında başlıca mövzunu cəsarət və şücaət təşkil edir və oğuz türklərinin ictimai birliyini, adət-ənənələrini əks etdirən bu boyları məzmununa görə qəhrəmanlıq, məhəbbət və mifoloji boylar olmaq üzrə üç qrupa ayırmaq mümkündür. Azərbaycan türkcəsində yazılmış ən əski türk nəsrinin ən saf və ən təmiz nümunələrini ehtiva edən bu boylar Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi, ədəbi və lisani bir abidəsi sayılmaqdadır.
Drezden kitabxanasında yeganə nüsxəsi olan və nə zaman təsbit edildiyi hələlik məlum olmayan bu əsərdən bəzi boyları tərcümə və nəşr etmək surətilə ilk dəfə 1815-ci ildə almanlar, sonra da 1894-1903-cü illərdə ruslar bəhs ediblər. Birinci Dünya mü¬haribəsi illərində türk tədqiqatçılarından Kilisli Rüfət Drezden nüsxəsindən surəti çıxarılmış Berlin kitabxanasındakı nüsxənin yenidən üzünü çıxarıb 1332-ci (1916-cı) ildə bu on iki boyu İstanbulda nəşr etdi. Son zamanlarda italyan türkoloqlarından professor E.Rossi Vatikan əlyazmaları arasından "Dədə Qorqud" boylarının altısını ehtiva edən ikinci bir əlyazmanı tapıb və bunu nəşr etdirməklə yanaşı, eyni zamanda, 1951-ci ildə şərqşünasların İstanbulda keçirilən konfransında təbliğatını aparıb.
"Dədə Qorqud" boyları 1950-ci ilə qədər Sovet Azərbaycanında məktəblərdə tədris edilərək böyük bir rəğbət qazanmışdı. Bu boyları "Azərbaycan folklorunun ən əski bir abidəsi" kimi təsvir edən Bakı Universitetinin professorlarından Dəmirçizadə "Dədə Qorqud" motivləri əsasında oğuz xan və bəylərini idealizə edən bir pyes də yazmışdı. Fəqət keçən ildən etibarən vəziyyət dəyişib. 1950-ci ilin may ayında Azərbaycan Kommunist Partiyasının birinci katibi Bağırov "Dədə Qorqud"un kobud siyasi səhv olduğunu partiya yığıncağında rəsmi olaraq elan etdi. Bu rəsmi elanın ardınca dərhal qələmə sarılan "filologiya elmləri doktorları" "Ədəbiyyat qəzeti"ndə "Dədə Qorqud"un xanlara və bəylərə qarşı "mübarizə aparan" xalq qəhrəmanlarına əsla yer vermədiyini, feodalları idealizə etdiyini və buna görə də "xalq düşməni bir əsər" olduğunu irəli sürdülər. Fəqət bu iddia şəxsi bir inam və qənaətdən ziyadə, Moskvadan verilən bir əmrin kor-koranə icrasından başqa bir şey deyildi.
Sovet İttifaqının rus olmayan millətlərin milli kültür dəyərlərinə qarşı apardığı mübarizənin bütün şiddətilə davam etdiyi bir zamana təsadüf edən bu qərar 1946-cı ildə ədəbiyyat cəbhəsində başlayan ilk çarpışmalardan sonra – aparılan təmizlikdən sonra əslində gözlənilirdi. SSRİ Ədəbiyyat Cəmiyyətinin 1947-ci ilin yayında keçirilən XI ümumi yığıncağında milli bölmələrin hesabatları ilə bağlı müzakirələrdə qeyri-rus millətlərin ədəbiyyat sahəsində "çox təhlükəli bir yolda" olduqları bildirilmişdi. Bu toplantıda Latviya, Litva və Estoniya kimi millətlər "Qərbi Avropa kültürü qarşısında diz çökməkdə", Ukrayna, Şimali Qafqaz, Azərbaycan, Türküstan (Orta Asiya), Gürcüstan və Ermənistan isə "milli keçmişlərini ideallaşdırma və romantikləşdirməkdə" günahlandırılmışdı. 1948-ci ilin dekabr ayında toplanan XII ümumi konqresdə çar istilasına qarşı mübarizə aparan türküstanlı xalq qəhrəmanlarını tərənnüm edən bir əsər münasibətilə Boris Qorbatov adlı bir rus kommunisti Moskva naminə belə deyirdi: "Sabiq rus imperatorluğunun kənar əyalətləri üçün Rusiyaya ilhaq hadisəsi nəyi ifadə etməkdə idi? Bu hadisə milli fəlakətmi, yoxsa irəliyə doğru bir addım idimi? Marksizm elmi bu mənada doğrudur. Bu məmləkətlərdən, məsələn, Qazaxıstan (yəni Türküstanın Şimali-qərb bölgəsi) Rusiyaya ilhaq edilməmiş olsaydı, Çin və yaxud Xokand tərəfindən parçalanıb udulacaqdı. Və nəticə etibarı ilə ingilis müstəmləkəçilərinin asan bir şikarı olacaqdı. Belə olduğu təqdirdə, yəni daha doğrusu, bu belə də qəbul olunmalıdır, bütün dastan və qəhrəmanlıq hekayələrini, bütün folkloru və onun qəhrəmanlarını, eləcə də bütün ədəbiyyatı yalnız bu nöqteyi-nəzərdən mütaliə etmək lazımdır. Xalq ədəbiyyatının yerli feodallara qarşı mübarizədə Rusiya ilə birləşmək üçün çarpışan qəhrəmanları idealizə edilməlidir".
Türküstan üçün deyilmiş olan bu sözlər, bir qayda olaraq, bütün qeyri-rus millətlərinə şamil edilib. Milli keçmişi, milli qüruru və tarixi milli qəhrəmanları tərənnüm etmək günah sayılmaqdadır. Qafqazın böyük milli bir qəhrəmanı İmam Şamil 1947-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunda professor Əcəmyan tərəfindən Türkiyə və İngiltərənin casusu elan edildi. Halbuki azərbaycanlı Heydər Hüseyn oğlunun "XIX əsrdə Azərbaycanın ictimai təfəkkür tarixi" (Akademik Heydər Hüseynovun (1908-1950) "Azərbaycanda XIX əsr ictimai fikir tarixindən" kitabı nəzərdə tutulur – A.H.) adlı əsərində İmam Şamil müsbət vəsfləri ilə göstərilmişdi. "Çarizmin meydana gəlməsi və feodal zülmünə qarşı mübarizədə Azərbaycan kəndlisinə İmam Şamil tərəfindən hər cür kömək göstərildiyi" qeyd olunan bu əsər 1950-ci ilin martında hətta Stalin mükafatını da qazanmışdı. Fəqət "Dədə Qorqud"u qanunsuz əsər elan edən Bağırov Şamili tərənnüm edən bu əsəri də ləğv etdirməyə və həmin ilin may ayında isə Stalin mükafatının geri alınmasına müvəffəq oldu. Rusiyaya qarşı apardığı 25 il sürən qəhrəmanca mübarizəsinin təsiri ilə hələ də haqqında qəhrəmanlıq dastanlarının yaranması davam edən İmam Şamil tarixi olmaqla bərabər, mənqibəvi və simvolik ölməz mənəvi şəxsiyyəti ilə rus imperializmi üçün təhlükə təşkil etməkdə davam edir.
"Dədə Qorqud"dakı motivlər isə tamamilə başqa qəbildəndir. Belə ki, bu boylardakı hadisələrin cərəyan etdiyi vaxt və yerin nə dünənki, nə də bugünkü Rusiya ilə bir əlaqəsi var. Əsasən "Dədə Qorqud" dövründə rus milləti də mövcud deyildi. Buna görə də rus istilası və bu istilaya qarşı mübarizədən söhbət belə ola bilməz. Fəqət əvəzində Şamil mənqibələrində olduğu kimi, "Dədə Qorqud" dastanlarında da qəhrəmanlıqlarla dolu parlaq keçmiş var. Millətin milli mənliyini, milli şüurunu və milli vicdanını tərənnüm və ona böyük milli ideallar təlqin edən belə bir əsərin təbliğ və tədrisinə Moskva əsla dözə bilməzdi. Həqiqətən Ukrayna şairi Sosyuranın (Sosyura Vladimir Nikolayeviç (1897-1965), "Ukraynanı sev" şeirinə görə 1951-ci ildə repressiyaya uğrayan, Ukraynadan olan sovet şairi – A.H.) 1944-cü ildə yazdığı "Ukraynanı sev" əsəri də məmləkətinə və millətinə sevgi təlqin etdiyi üçün şairi ilə bərabər eyni aqibətə uğrayıb.


Mirzə Bala. "Dədə Qorqud". Məqalə Münhendə çıxan "Qafqaziya" dərgisinin 1952-ci il 8-ci sayında (s.10-12) nəşr edilib.

Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdıran:
Almaz Həsənqızı, filologiya üzrə elmlər doktoru