I yazı

Azərbaycan dili, Azərbaycan mədəniyyəti ölkəmizdə yaşayan hər bir kəsi birləşdirən dəyərlərdir. Bu yazıda Azərbaycanda birləşdirici dil və mədəniyyətlə yanaşı mövcud olan müxtəlif dil və mədəniyyət daşıyıcıları, onlarla bağlı bilgilər təqdim olunur.
Araşdırmaçı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Mətanət Yaqubqızı bildirir: "Göründüyü kimi, insanların və onların dilinin hazır şəkildə kənardan gəlməsi (yəni Allah tərəfindən yaradılması, kosmosdan enməsi) və ya təkamül nəticəsində Yer üzərində konkret bir nöqtədə, yaxud da paralel şəkildə müxtəlif nöqtələrdə yaranması ideyası müxtəlif fikirlərin irəli sürülməsinə əsas verir. Bu fikir və mülahizələrdən hansının düzgün, hansının yanlış olduğunu söyləmək olduqca çətindir. Çünki bütün bu mülahizə və fikirlərin tərəfdarları öz mövqelərinin düzgün olduğunu sübut etmək üçün çoxsaylı dəlillər təqdim edirlər. İlkin mərhələdə insanların və onların dillərinin hansı yolla, necə yaranması məsələsi ilə bağlı fikirlər fərqli, ziddiyyətli olsa da, istər xalqların, istərsə də dillərin sonrakı inkişafı və təkamülü ilə bağlı fikirlər, bu təkamülün tədqiqi üsulları ilə bağlı mülahizələr, demək olar, bənzər və ortaqdır. Məlum olduğu kimi, dünya dilləri dilçilikdə iki cür təsnif olunur: birincisi, tipoloji və ya morfoloji təsnif, ikincisi, genealoji təsnif. Morfoloji təsnifə qohum və qohum olmayan dillər daxildirsə, genealoji təsnifə ancaq qohum dillər daxildir".
"Genealoji təsnifə görə dünya dilləri öz mənşəyinə, qohumluğuna görə qruplaşdırılır. Dillərin bir-biri ilə qohumluğu bioloji hadisə olmayıb, tarixi-ictimai hadisədir. Dillərin qohumluğu onların bir kökdən olmasını göstərir. Belə dillər tarixən bir kökdən ayrılıb və müəyyən ictimai, iqtisadi səbəblər nəticəsində bir-birinə qohum olan müstəqil dillərə qədər inkişaf edib. Tarixən müəyyən ictimai, iqtisadi səbəblər nəticəsində bir kökdən ayrılmış qohum dialektlər yavaş-yavaş inkişaf edərək, bir-birinə qohum olan müstəqil dillərin əmələ gəlməsinə səbəb olub".
Azərbaycan dilçiləri deyil, bir çox dünya dilçiləri də dillərin bir kök dildən əmələ gəldiyini iddia edirlər: "Müqayisəli-tarixi metod vasitəsilə hər bir ailəyə daxil olan dillərin fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik xüsusiyyətləri tarixi aspektdə müqayisə edilməklə qohumluq əlaqələri aydınlaşdırıldı və bu istiqamətdə dəyərli əsərlər meydana çıxdı... Alman psixoloqu A.Şleyxer: "... qohum dillərin bir "ulu dil" dən – kök dildən əmələ gəldiyini və sonrakı dillərin həmin ulu dilin nəsilləri, budaqları olduğunu göstərmiş, fikirlərini "Şleyxer ağacı" deyilən bir ağac şəklində təsvir edib".
Professor Qəzənfər Kazımov yazır: "... Arxeoloji qazıntılar əsasında təxmin etdiyimiz bir dövrdən başlayaraq Yer üzərində yaranmış ilk dil tədricən qollara ayrılmış və bu proses Hun imperiyasının təsiri ilə "xalqların böyük köçü" nəticəsində son məskunlaşmaya qədər sürətlə davam edib, sonralar da kəsilməyib. Beləliklə, ... ulu dil protodillərə parçalanıb, həmin protodillər sonralar bir və ya bir neçə dil ailəsinin başında durub. Kök dil – gövdə qol-budaq atdıqca Yer üzərində dillər, dil ailələri artıb çoxalmış, minilliklər ərzində bir-birindən təcrid oluna-oluna müstəqilləşib. Ulu dilin parçalanması səbəbləri bizim təsəvvür etdiyimizdən qat-qat çox olub. Təbii fəlakətlər və zəlzələlər, yanğın və uçqunlar, təbii şəraitin kifayət qədər əlverişli olmaması, qohum tayfa və qəbilələr arasında ixtilaflar, əhalinin getdikcə artması, izlərini bütün dini kitablarda saxlamış Nuh daşqını, iqlimin dəyişməsi, havaların soyuması və istiləşməsi, şimala doğru hərəkətin mümkünlüyü, daha yaxın ailə və qəbilələrin özlərinə müstəqil məskən seçmək istədiyi, yeni otlaqlar və əkin yeri axtarışları, miqrasiyalar və s. insan dəstələrinin bir-birindən uzaq düşməsinə, minilliklər ərzində qohumların yadlaşmasına, ərazi iddiaları ilə düşmənçilik münasibətlərinin artmasına, dillərin, dinlərin, antropoloji quruluşun dəyişməsinə səbəb olub. Bunlar məlumdur və bunu qazıntı materialları da təsdiq edir. Bunlar vahid ulu dilin parçalanması üçün zəruri bir şərait idi... Ukrayna dilçisi A.S.Melniçuk dünya dillərinin bir kökdən, bir ulu dildən yaranması fikrini daha inandırıcı şəkildə əyaniləşdirib".
Q.Kazımovun başqa bir fikrinə nəzər salaq: "İnsanın ilkin vətəni Ön Asiya və Aralıq dənizi hüdudları olduğu üçün bəşər dilinin – ilk ulu dilin dialekt parçalanması da bu ərazilərdə baş verib. Yer üzərində yaranmış ulu dilin dialekt parçalanması e.ə. XII minillikdə başa çatıb, tədricən protodillərdə dialekt parçalanması başlayıb, XII-VI minilliklərdə müxtəlif dil ailələri yaranıb. Dil ailələrinin yaranması sonralar da davam edib. Çox qədim etnik bölümlərdən olan hindavropalılarla, samilərlə birlikdə protodil Ön Asiyada meydana gəlib".
Akademik Kamal Abdullayev: "Əgər bu dillərin dərinliyinə, ilkinliyinə ensək, bu dillərin tarixinin elə bir nöqtəsinə gəlib çıxacağıq ki, oxşarlıqlar daha qalmayacaq, bütün fərqlər silinəcək. Eyni – bütün sonrakı qohum dillər üçün eyni bir məxəz, ümumi bir dil qalacaq. Bu məxəzin dilçilikdə öz adı var. Onun adı Ulu dildir. Qohum dillər qohum xalqlar, qohum mədəniyyətlər, qohum ədəbiyyatlar, qohum psixolojilər deməkdir. Qohum dillər tarixin dərinliyində gizlədilmiş eyni məxəz, ilkin birgəlikdən doğub... İlkin mərhələ dillərin müqayisəsi, sonra isə bu müqayisənin tarixi müstəviyə köçürülməsi və nəhayət, qədim dilin (ulu dilin) bərpasıdır. Ulu dil (əcdad) əslində, qohum xalqların bir-birindən hələ ayrılmadığı bir dövrün, vahid qədim xalqın dilidir. Azacıq əsas yaşayış məkanından uzaqlaşan kimi qısa müddətdən sonra bu eyni dillər arasında fərqlər yaranmağa başlayırdı. Beləliklə, ulu dilin dialektləri yaranır, bir qədər sonra isə bu dialektlər tam müstəqil dillərə çevrilirdi. Əvvəlki ulu dillə əlaqə tamamilə itmir. Bu əcdad dilin içindən çıxan yeni dillər inkişaf edə-edə (əslində dəyişə-dəyişə) bu günə qədər gəlib çıxır".
M.Yaqubqızı: "Azərbaycanda yaşayan xalqlar və etnik qruplar arasında ortaq bir dilin – Azərbaycan dilinin olmasına baxmayaraq, digər xalqların və etnik qrupların da dilini öyrənmək çox vacibdir. Çünki dil - xalqın malıdır. Hər bir xalqın dilində də onun tarixi, adət-ənənələri bu və ya digər şəkildə öz əksini tapır. Ona görə də "... bir nəsil dünyadan köçüb gedəndə gələcək nəsillərə ana dilini miras qoyub gedir". Çox maraqlı bir faktdır ki, Qafqaz dağlarında yerləşən bölgələr X əsr ərəb tarixçisi tərəfindən də çoxmillətli bir ərazi, region kimi təqdim olunur: "Qafqazdan danışarkən, X əsrin məşhur ərəb tarixçisi əl – Məsudi yazırdı: "Qabh – böyük sahəli, əzəmətli dağdır: bir çox məmləkəti və xalqı əhatə edir. Bu dağda 72 millət yaşayır. Hər millətin öz padşahı və bir-birindən fərqlənən dili var... Qafqazda hər birinin öz hökmdarı və başqalarının anlamadığı dili olan 72 xalq yaşayır".
Araşdırmaçı M.Yaqubqızı bildirir, ədəbi və ya milli dil, məlum olduğu kimi, həmin dilin aparıcı dialektləri əsasında formalaşır: "Məsələn, Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin, əsas etibarilə Bakı və Şamaxı dialektləri əsasında əmələ gəlmiş olduğu qeyd edilir. Təbii ki, Azərbaycan dilinin müxtəlif dialektlərinə aid bir çox sözlər də ədəbi dilə daxil edilib". Bu məsələ ilə bağlı A.Axundov və N.Məmmədov yazır: "Milli dillərin formalaşmasında yerli dialektlərdən biri (əgər bu dialektlər arasında əsaslı fərqlər varsa) milli dil üçün əsas olur, qalanları isə öz orijinallığını itirir və əriyib bu dil içərisində yox olur. Bu prosesin yavaş və ya sürətlə getməsi həmin xalqın ictimai, iqtisadi və mədəni inkişaf dərəcəsindən, eləcə də dialekt fərqlərinin az və ya çoxluğundan da asılıdır. Elə xalqlar da var ki, onlar vahid dilin ayrı-ayrı dialektlərində danışır və bir-birini çətin başa düşürlər. Bu dialektlərdən biri yazı dilinin əsasını təşkil edirsə, onda yazı dili ilə (ədəbi dillə) danışıq dili arasında böyük fərq olur, yaxud da bir neçə ədəbi dil yaradılır. Bəzən də bir xalqa mənsub olan dialektlər öz xüsusiyyətləri ilə bir-birindən az fərqlənirlər... Deməli, dialekt və şivə fərqlərinin çox və azlığının milli dillərin formalaşmasında rolu böyükdür".
M.Yaqubqızı: "Genealoji təsnifə görə ləzgi, avar, saxur, udi, ingiloy dilləri İber-Qafqaz dil ailəsinin Şərqi Qafqaz Nax-Dağıstan dilləri qrupuna aid edilir. Bu region üçün spesifik əvəzliklərin - habu, hu, hunda, mağa, maha; spesifik boğaz samitlərinin: nI, kI, kc, c, qc, üı, h, nq, gh, ç`, g` və s.; spesifik sözlərin mövcudluğu bizə məlumdur. Dil faktlarının - sözlərin intonasiyası, spesifik lüğət vahidlərinin - xinqal (ləzgi), xinqal (saxur), xikkal (udi); nubgar (ingiloy), nübgər (udi), nubar (ləzgi) və s.); xıdıl (nəvə), qada (oğul), məzər - meyzar (döşlük) və s. örnəklərə təsiri danılmazdır. Bundan başqa doqqaz (Azərbaycan dili), doxcaz (saxur), dokcaz (ləzgi), qaravul, selest (ərəşdi dili), ocax (pir mənasında - udi dili) və s. nümunələrə də təsadüf olunur. Regional dil faktları toponomik adlarda da özünü göstərir: "qats", "qas" avar dilində "çökək yer" deməkdir və s.
Məlumdur ki, dil kоnteksti regiоnal spesifikanı əks etdirən ilkin şərtlərdəndir. Azərbaycan dili bu dillərə güclü təsir göstərib, bu təsir nəticəsində bir çox sözlərimiz Azərbaycanda yaşayan digər xalqların və etnik qrupların dilinə daxil olub. Azərbaycan dili Şəki-Zaqatala regiоnunda yaşayan avar, saxur, udi, inqilоy, ərəşdi, xınalıq və s. xalqların, etnik qrupların dillərinə güclü təsir edib. Bu xalqlar da Azərbaycan dilinin təsiri nəticəsində öz dillərinin bir çоx sözlərini Azərbaycan dilinə gətiriblər. Belə sözlərə ən çоx dialekt və şivələrdə rast gəlinir. Hətta bu sözlər Azərbaycan dilinin ədəbi dil nоrmalarına uyğunlaşdırılıb və оnlara ədəbi dildə də təsadüf оlunur. Belə sözlər bir qayda olaraq məişət leksikasına aid olur (məsələn, spesifik yemək adları kimi)".

Uğur